Εκλογές 31ης Μαρτίου 1946, οι πρώτες της μετακατοχικής Ελλάδας. Την πάνδημη κραυγή ελευθερίας της Απελευθέρωσης (12 Οκτωβρίου 1944) διαδέχθηκαν τα αιματοκυλισμένα Δεκεμβριανά, που σήμαναν αυτόματα και ηχηρά τις καμπάνες της επισημοποίησης του νέου εθνικού διχασμού και προκάλεσαν και την πτώση του Γεωργίου Παπανδρέου από την πρωθυπουργία.
Στους δεκαπέντε μήνες που ακολούθησαν μέχρι τις εκλογές σχηματίστηκαν συνολικά πέντε βραχύβιες κυβερνήσεις. Από τους Νικόλαο Πλαστήρα (3 Ιανουαρίου-19 Απριλίου 1945), Πέτρο Βούλγαρη (ως 17 Οκτωβρίου). αρχιεπίσκοπο και αντιβασιλέα από 30 Δεκεμβρίου 1944- Δαμασκηνό (μέχρι 1 Νοεμβρίου), Παναγιώτη Κανελλόπουλο (ως 22 Νοεμβρίου) και Θεμιστοκλή Σοφούλη, μέχρι τις 4 Απριλίου 1946, όταν μετεκλογικά- παρέδωσε.
Το πολιτειακό δεν είχε λυθεί παρά μόνο προσωρινά με την ορκωμοσία του Δαμασκηνού. Ο εγκατεστημένος στο Λονδίνο βασιλεύς Γεώργιος Β’ επέστρεψε (εκ νέου) στην Ελλάδα μόνο μετά το δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου. Όλες οι κινήσεις αυτές είχαν δρομολογηθεί και από τη βρετανική πλευρά, η οποία -άλλωστε- τον φιλοξενούσε στο έδαφός της.
Ο ίδιος, παρότι μακριά, παρακολουθούσε στενά τα δρώμενα στην Ελλάδα μέσα από τα μάτια πολλών δικών του ανθρώπων, κορυφαίοι των οποίων ήταν ο αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος (προκάτοχος του Δαμασκηνού στο θρόνο) κι ένας νέος δικηγόρος, ο νομικός του σύμβουλος, Σπύρος Μαρκεζίνης (μετέπειτα βουλευτής, αρχηγός κόμματος, υπουργός και πρωθυπουργός στις «μέρες του Πολυτεχνείου» το 1973).
Τα παλαιά κόμματα προσπαθούσαν να αναδιοργανωθούν ενώ αρκετοί νέοι πολιτικοί σχηματισμοί ξεφύτρωναν σαν μανιτάρια.
Το κλίμα κάθε άλλο παρά ήρεμο ήταν, τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο. Τα Δεκεμβριανά που είχαν προηγηθεί αλλά και η έντονη ανάμειξη του ξένου παράγοντα στα εσωτερικά τεκταινόμενα είχαν δημιουργήσει δύο μεγάλους πόλους. Από τη μία πλευρά ήταν οι λεγόμενες εθνικές δυνάμεις (που στις τάξεις τους είχαν και ηγέτες όπως ο Γεώργιος Παπανδρέου- με διακηρυγμένο τον αντί-βασιλικό τους προσανατολισμό) και από την άλλη οι ΕΑΜογενείς που στόχο είχαν (κι εκείνες) την κατάληψη της εξουσίας. Ίσως και με κάθε μέσο, αμφότερες!
Σκόρπια, πού και πού, συναντούσες πιο ενωτικές φωνές, προερχόμενες κυρίως από το χώρο του παραδοσιακού κέντρου. Είτε πιο προοδευτικές, όπως ο Πλαστήρας και ο Γεώργιος Καφαντάρης, είτε πιο συντηρητικές όπως ο Σοφούλης και ο Εμμανουήλ Τσουδερός.
Η προκήρυξη
Τις εκλογές προκήρυξε η κυβέρνηση Σοφούλη στις 19 Ιανουαρίου αλλά ασαφώς. Ούτε καν το εκλογικό σύστημα δεν είχε προσδιοριστεί ούτε ο αριθμός των εδρών.
Η Αριστερά, η οποία όταν έγινε πρωθυπουργός ο Σαμιώτης πολιτικός τον είχε στηρίξει, γρήγορα είχε δείξει τη διάθεσή της για αποχή από τις κάλπες. Από τον περασμένο Οκτώβριο, στην πολιτική απόφαση του συνεδρίου του ΚΚΕ αφού περιγραφόταν το πολιτικό κλίμα της εποχής, υπογραμμιζόταν ότι το κόμμα δεν θα δώσει «κύρος και νομιμότητα» στις κάλπες που θα αποτελέσουν «νομιμοφανές πραξικόπημα κατά της λαϊκής θέλησης».
Λίγες ημέρες μετά την ορκωμοσία Σοφούλη, ο κύριος κορμός των ΕΑΜογενών δυνάμεων απέσυρε τη στήριξή του στην κυβέρνηση και στις 7 Φεβρουαρίου ο χώρος αυτός ουσιαστικά προανήγγειλε την αποχή του από τις εκλογές ζητώντας μεταξύ άλλων δίμηνη αναβολή τους, εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού και χορήγηση γενικής αμνηστίας.
Εκείνες τις μέρες, ο άσπονδος φίλος του πρωθυπουργού στο Κόμμα Φιλελευθέρων Σοφοκλής Βενιζέλος (ο γιος του ιδρυτή του συγκεκριμένου πολιτικού φορέα) είχε προχωρήσει στη σύναψη συμφωνίας με το προπολεμικά «αντίπαλον δέος», το Λαϊκόν Κόμμα. Ο «Κληκλής», όπως τον προσφωνούσαν οι στενοί φίλοι του, φιλοδοξούσε να ηγηθεί ο ίδιος ενός ευρύτατου σχήματος και για το σκοπό αυτό διεύρυνε τη συμφωνία του με τη συμμετοχή πολιτικών αρχηγών της εποχής, όπως οι Γεώργιος Παπανδρέου, Παναγιώτης Κανελλόπουλος και Ναπολέων Ζέρβας. Από κοντά σ’ αυτό του το εγχείρημα ήταν κι ένας παλαιός συνεργάτης του πατέρα του, ο Στυλιανός Γονατάς (συναρχηγός του Πλαστήρα στην Επανάσταση του 1922, πρωθυπουργός της, αργότερα υπουργός του Ελευθερίου Βενιζέλου και πρόεδρος της Γερουσίας).
Ο Σοφούλης, ο οποίος μετέπειτα (περίοδος εμφυλίου) συμμάχησε με το Λαϊκόν Κόμμα κι έγινε εκ νέου πρωθυπουργός, ήταν αντίθετος σε αυτό το πληθωρικό πολιτικό σχήμα, αποφάσισε «να χωρίσει τα τσανάκια του» με τον Σοφοκλή. Το κόμμα τους διασπάστηκε και ο ίδιος κράτησε την πλειοψηφία των στελεχών αλλά και την πρωθυπουργία.
Με επισημοποιημένη πλέον την αποχή του συνόλου των δυνάμεων της Αριστεράς (αλλά και των πρώην πρωθυπουργών Καφαντάρη και Τσουδερού), οι εκλογές διενεργήθηκαν με το σύστημα της απλής αναλογικής και την ανάδειξη 354 βουλευτών- και με τους πάντες να ερίζουν για το ποσοστό της αποχής. Με τη φιλοβασιλική πλευρά να επικαλείται μια πρώτη έκθεση παρατηρητών του ΟΗΕ και να το τοποθετηθεί στο 9%, τα έντυπα της Αριστεράς να κραυγάζουν για 53% και τις ψύχραιμες φωνές να το συγκεκριμενοποιούν στο ένα τρίτο του εκλογικού Σώματος.
Τα κόμματα που πήραν μέρος
Η αποχή της Αριστεράς και η διάσπαση του Κέντρου έκανε την (ενοποιημένη αλλά και διευρυμένη πλέον) Δεξιά να κάνει περίπατο στις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές.
Η Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων (ο συνασπισμός που συνεστήθη με κύριο φορέα το Λαϊκόν Κόμμα) έλαβε ποσοστό 55,12% και 206 έδρες. Ακολούθησε η Εθνική Πολιτική Ένωσις (αποτέλεσμα της εκλογικής συνεργασίας των κομμάτων των πρώην πρωθυπουργών και πολιτικών αρχηγών) Βενιζέλου του Κόμματος Βενιζελικών Φιλελευθέρων , Κανελλόπουλου του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος και Παπανδρέου του Δημοκρατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος) με 19,28% και 68 βουλευτές αφήνοντας τρίτο το (υπό τον πρωθυπουργό Σοφούλη) διασπασμένο Κόμμα Φιλελευθέρων με 14,39% και 48 έδρες. Τέταρτο (ποσοστό 5,96% και 20 βουλευτές) το Εθνικόν Κόμμα Ελλάδος του Ζέρβα και πέμπτη η δεξιά Ένωσις Εθνικοφρόνων (με επικεφαλής τον πρώην υπουργό Θεόδωρο Τουρκοβασίλη) με 2,94% και 9 έδρες.
Ένα βουλευτή (μουσουλμάνο στη Ροδόπη, ψηφισθέντα από το έντονα θρησκευτικό στοιχείο της περιοχής) εξέλεξε η (υπό τον πρώην υπουργό και γαμβρό (σύζυγο της θυγατέρας του μέλους της «τριανδρίας της Θεσσαλονίκης» Παναγιώτη Δαγκλή, Αλέξανδρο Μυλωνά) Ένωσις Αγροτικών Κομμάτων με πανελλαδικό ποσοστό 0,67%-, ενώ ως επικεφαλής ανεξάρτητων συνδυασμών κέρδισαν την έδρα τους ο κεντρώος Εμμανουήλ Λουλακάκης στο Λασίθι και ο Δεξιός Αριστείδης Δημητράτος στην Κεφαλονιά.
Ο φιλοβασιλικός χώρος
Το προπολεμικά διασπασμένο Λαϊκόν Κόμμα (αφού υπήρχε, στον ίδιο χώρο, και το Εθνικόν Ριζοσπαστικόν του Γεωργίου Κονδύλη, το Κόμμα Ελευθεροφρόνων του Ιωάννη Μεταξά καθώς και θνησιγενείς πολιτικοί σχηματισμοί του Τζον Θεοτόκη, του Ιωάννη Ράλλη και του Σωτήρη Γκοτζαμάνη) όχι μόνο κατάφερε παρά την απώλεια του αρχηγού του Παναγή Τσαλδάρη το 1936- να επανενωθεί, αλλά απέκτησε και συμμάχους.
Το ίδιο, λόγω και της αντί-βασιλικής τάσης που εκδηλώθηκε στα χρόνια της κατοχής στους κόλπους του, δεν διέθετε νέο αρχηγό αλλά Διοικούσα Επιτροπή στην οποία συμμετείχαν οι Ντίνος Τσαλδάρης (ανεψιός του αποθανόντος ηγέτη), Πέτρος Μαυρομιχάλης, Τζον Θεοτόκης και Στέφανος Στεφανόπουλος. Οι Μαυρομιχάλης και Θεοτόκης είχαν ιδρύσει στο μεσοδιάστημα- πολιτικούς σχηματισμούς ενώ κάτι τέτοιο είχε επιδιώξει να κάνει και ο Στεφανόπουλος. Τελικά «εν όψει αντιμετωπίσεως του κοινού εχθρού» ενώθηκαν.
Μαζί τους συμπορεύθηκαν τρεις σχηματισμοί στους οποίους ηγούνταν τρία εξέχοντα στελέχη του βενιζελικού χώρου:
-Το Κόμμα Εθνικών Φιλελευθέρων (υπό τον Στυλιανό Γονατά), το οποίο είχε ιδρυθεί ένα χρόνο πριν από τις εκλογές όταν ο συναρχηγός του Πλαστήρα στην επανάσταση του 1922 αποχώρησε από το Κόμμα Φιλελευθέρων διαφωνώντας με το «όχι στο βασιλιά» του Θεμιστοκλή Σοφούλη. Το ΚΕΦ εξέλεξε τελικά 34 βουλευτές στο πλαίσιο της ΗΠΕ και διαλύθηκε πριν καν συμπληρώσει πέντε χρόνια από την ίδρυσή του. Τότε ο Γονατάς επέστρεψε στο «μητρικό κόμμα» αλλά δεν κατάφερε να επανεκλεγεί βουλευτής και αποσύρθηκε από την πολιτική ζωή.
-Το Μεταρρυθμιστικόν Κόμμα, με αρχηγό τον πρώην υπουργό του Ελ. Βενιζέλου και προπολεμικό βουλευτή των Φιλελευθέρων Απόστολο Αλεξανδρή, που κατάφερε να εκλέξει τον αρχηγό του και άλλα τέσσερα στελέχη του.
-Η Πατριωτική Ένωσις, «βαρύ πυροβολικό» της οποίας ήταν ο πρώην υπουργός Δημήτριος Μπότσαρης, ο οποίος δεν κατάφερε να εκλεγεί βουλευτής. Αντίθετα, εκλέχτηκε από τους κόλπους της ο Ηρακλής Μπάτζιος, ο οποίος στις επόμενες εκλογές (1950) πολιτεύτηκε ανεπιτυχώς με το κόμμα του Γεωργίου Παπανδρέου.
Στο χώρο της Δεξιάς είχαν πολιτογραφηθεί άλλα πέντε μικρά κόμματα που συμμετείχαν στην ΗΠΕ αλλά μόνο δύο (τα πρώτα από αυτά που ακολουθούν) εξέλεξαν τους αρχηγούς του βουλευτές:
-Το Πανελλήνιον Εθνικόν Κόμμα του ναυάρχου Αλέξανδρου Σακελλαρίου.
-Η Πολιτική Ομάδα «Εμπρός» του Δημητρίου Σφαέλλου με «πεδίο δράσης» του Πειραιά.
-Το Κόμμα Βασιλοφρόνων του Δημητρίου Χατζίσκου με αναφορά μόνο στις περιοχές της Φθιώτιδας και της Φωκίδας (από τους κόλπους του εκλέχτηκε ένας ακόμα βουλευτής).
-Το Κόμμα Ανασυγκροτήσεως του πρώην υπουργού του Λαϊκού Κόμματος Περικλή Αργυρόπουλου (γνωστού ως ΠΕΡΙΑΚ-από τα αρχικά του ονοματεπωνύμου του- στους πολιτικούς κύκλους).
-Την Κοινωνική Ριζοσπαστική Ένωση του Νικολάου Μαλαγαρδή, ο οποίος πολιτεύτηκε ανεπιτυχώς άλλες δύο φορές: Το 1950 με το μετωπικό σχήμα των Παναγιώτη Κανελλόπουλου και Σακελλαρίου και το 1954 στις δημοτικές εκλογές στην Αθήνα, με το συνδυασμό του μετέπειτα δημάρχου Κωνσταντίνου Νικολόπουλου)
Στις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές πήραν επίσης μέρος οι «Χίτες» του στρατηγού Γεωργίου Γρίβα (αλλά χωρίς τον ίδιο υποψήφιο) με το εξωφρενικό μικρό για τη δράση τους ποσοστό 0,17% καθώς και το Αστικόν και Αγροτικόν Κόμμα, ιδιοκτησίας του μετέπειτα προέδρου του δημοτικού συμβουλίου (1962-1967) στο Δήμο Αθηναίων Αχιλλέα Αντωνόπουλου με 0,10%
Μετά τις εκλογές σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση δύο εβδομάδων υπό το δικαστικό Παναγιώτη Πουλίτσα (4 Απριλίου) μέχρι σε ψηφοφορία της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του Λαϊκού Κόμματος να αναδειχθεί πανηγυρικά αρχηγός ο Τσαλδάρης (με 114 ψήφους, έναντι 19 του Μαυρομιχάλη, 2 του Θεοτόκη και 16 λευκών) και να ορκιστεί πρωθυπουργός.
Το ΚΚΕ και η Αριστερά
Το κλίμα περί αποχής της Αριστεράς από τις εκλογές της 31ης Μαρτίου αιωρείτο από το πρώτο κιόλας διάστημα μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945) και επιβεβαιώθηκε απόλυτα έναν ακριβώς χρόνο μετά, όταν από το βήμα της 2ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, ο γενικός γραμματέας του κόμματος Νίκος Ζαχαριάδης έλεγε:
«Η βασική και κύρια αγγλική προσπάθεια από τότε που πάτησαν οι Άγγλοι το πόδι τους στην Ελλάδα, αφού ο ΕΛΑΣ έδιωξε τους Γερμανούς, μέσα από το Δεκέμβρη και κατοπινά μέχρι σήμερα, συγκεντρώνεται στο να εξασφαλίσουν στην Ελλάδα ένα καθεστώς που θα τους εξυπηρετεί απόλυτα τις αποικιακές και ιμπεριαλιστικές επιδιώξεις τους. Και μια και αυτό δεν μπορούν να το πετύχουν μαζί με το λαό, το συνωμοτούν και το σκαρώνουν ενάντιά του. Στην ίδια κατεύθυνση τραβά και η εκλογική κωμωδία που ετοιμάζουν. Ούτε σκέφτηκαν να εξασφαλίσουν λεύτερες εκλογές. Θέλουν μόνο να παρουσιάσουν τις εκλογές με το μανδύα της νομιμότητας, να τους δώσουν μια νομιμοφάνεια για να σώσουν διεθνώς τα προσχήματα. Όλη τους η φροντίδα συγκεντρώνεται στο πώς να ασφαλίσουν την επικράτηση της Δεξιάς. Και φαίνεται ότι εδώ η κυβέρνηση του παλαιοδημοκρατικού Κέντρου τούς εξυπηρετεί κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Έτσι οι Άγγλοι αφήνουν την τρομοκρατία και την καλπονόθευση να επιβάλλεται απροκάλυπτα, κρατούν την κυβέρνηση του κ. Σοφούλη στην εξουσία για να κάνει αυτή τις εκλογές».
Στα λόγια του Ζαχαριάδη ήλθαν να προστεθούν λίγο αργότερα κι αυτά του Σοφούλη. Ο γηραιός πρωθυπουργός δήλωνε στις 18 Μαρτίου:
«Αι πληροφορίες μου εξ όλης της Ελλάδος είναι ότι ελευθερία κινήσεως των υποψηφίων και ελευθερία εκδηλώσεως φρονήματος δεν υφίσταται παρά μόνο για τους μοναρχικούς».
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η απόφαση για αποχή, είτε υπαγορεύτηκε από το εξωτερικό είτε όχι, κόστισε στην Αριστερά. Κι ακόμα περισσότερο στους Αριστερούς αφού οι κατοπινές κυβερνήσεις και κυρίως τα συστήματα εξουσίας που δρούσαν στις παρυφές τους – κατ’ εντολήν τους, με την ανοχή τους, είτε εν αγνοία τους, δεν έχει και τόσο μεγάλη σημασία, τη χρησιμοποίησαν για να φτιάξουν δεκάδες χιλιάδες «φακέλους κοινωνικών φρονημάτων» και για τους στείλουν, στη συνέχεια, σε φυλακές και εξορίες.
Σε καμία περίπτωση πάντως δεν μπορεί να υποστηριχτεί ότι η Αριστερά πριν από την απόφασή της για αποχή δεν επεξεργάστηκε κι άλλα ενδεχόμενα: Το πρώτο ήταν η πρόταση συνεργασίας που απεύθυνε προς τους ηγέτες των κομμάτων του Κέντρου και η οποία απορρίφθηκε τελικά από τους τελευταίους. Το δεύτερο (πρόταση Ζαχαριάδη, που την αποδέχθηκε το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ) ήταν να εμφανιστεί με έναν υποψήφιο συμβολικά- σε κάθε εκλογική περιφέρεια.
Τελικά επικράτησε η αποχή, την οποία το ΚΚΕ στο πλαίσιο της τακτικής της δαιμονοποίησης προσώπων που ακολουθούσε κυρίως δε κατά την περίοδο της αποσταλίνοποίησης τη φόρτωσε εξ ολοκλήρου στον τότε γενικό γραμματέα του. Μπορεί ο Ζαχαριάδης να ήταν ο μόνος πραγματικός ηγέτης που βρέθηκε στο τιμόνι του κόμματος κατά την εκατονταετή σχεδόν διαδρομή του, αλλά αυτό δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι λειτουργούσε απολύτως μονοκρατικά.
Η απόφαση ελήφθη από το σύνολο των σημαντικών στελεχών της εποχής που συμμετείχαν στο Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ.
Εξάλλου, αντίστοιχη αποχή ήταν και η απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, του οποίου μεν ήταν η κύρια συνιστώσα του ΚΚΕ αλλά όχι και η μοναδική.
Η 31η Μαρτίου 1946 δεν έχει μείνει στην ιστορία ως η ημερομηνία των εκλογών μόνο. Εκείνο το ξημέρωμα θεωρείται τυπικά η έναρξη του εμφυλίου, με την επίθεση στο Σταθμό Χωροφυλακής του Λιτόχωρου Πιερίας.
Η δεύτερη ημερομηνία είναι η 1η Σεπτεμβρίου 1946, όταν διενεργήθηκε το δημοψήφισμα για την επαναφορά ή όχι του βασιλέως Γεωργίου Β?. Παρά το βέβαιον του αποτελέσματος (το 69% τάχθηκε τελικά υπέρ), η Αριστερά τότε πήρε μέρος…
Τέλος, εκτός από το ΚΚΕ δεν πήραν μέρος στις εκλογές:
- Το (πολυδιασπασμένο) Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας. Η Αριστερή συνιστώσα του, στην οποία ηγείτο ο πρώην (αλλά και μετέπειτα) βουλευτής Κωστής Γαβριηλίδης.
- Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος, διασπασμένο επίσης. Απείχε το τμήμα του που είχε επικεφαλής το μετέπειτα πρόεδρο της ΕΔΑ Γιάννη Πασαλίδη.
- Το Σοσιαλιστικό Κόμμα-Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας με ηγέτες τον καθηγητή Αλέξανδρο Σβώλο (πρόεδρο της ΕΑΜικής κυβέρνησης του βουνού) και το μετέπειτα πρωθυπουργό (της δεύτερης κυβέρνησης των «αποστατών» του 1965) Ηλίας Τσιριμώκο.
- Το Δημοκρατικό Ριζοσπαστικό Κόμμα που είχε ιδρύσει ο πατέρας του Λεωνίδα Κύρκου, Μιχάλης Κύρκος, ο οποίος νωρίτερα είχε διατελέσει υπουργός και είχε εκλεγεί βουλευτής με κεντρώους πολιτικούς σχηματισμούς.
- Η Ένωση Δημοκρατικών Αριστερών, με ηγέτη τον υπουργό Εξωτερικών (μέχρι τις 29 Ιανουαρίου 1946) και άλλοτε βουλευτή και αρχηγό του Αγροτικού Κόμματος Ιωάννη Σοφιανόπουλο.
- Το τμήμα εκείνο της Δημοκρατικής Ενώσεως (του κόμματος του Αλέξανδρου Παπαναστασίου) που εκπροσωπείτο από τον άλλοτε βουλευτή Στυλιανό Κρητικά. Το άλλο, με συντονιστή τον τέως (και μετέπειτα) βουλευτή και υπουργό Νικόλαο Μπακόπουλο, πήρε μέρος στις εκλογές με το σχήμα της Εθνικής Πολιτικής Ενώσεως των Βενιζέλου, Κανελλόπουλου και Παπανδρέου.
Επίσης, δεν πήραν μέρος πρόσωπα και κόμματα άλλων πολιτικών χώρων: Το προοδευτικό κόμμα του πρώην πρωθυπουργού Γεώργιου Καφαντάρη (αντιπροέδρου της κυβέρνησης μέχρι τις 11 Μαρτίου 1946), ο πρώην πρωθυπουργός Εμμανουήλ Τσουδερός και ο πρώην υπουργός (παραιτήθηκε μαζί με τον Καφαντάρη από την κυβέρνηση Σοφούλη) Γεώργιος Καρτάλης.
ΑρΠα
Πηγή: NewPost
Στους δεκαπέντε μήνες που ακολούθησαν μέχρι τις εκλογές σχηματίστηκαν συνολικά πέντε βραχύβιες κυβερνήσεις. Από τους Νικόλαο Πλαστήρα (3 Ιανουαρίου-19 Απριλίου 1945), Πέτρο Βούλγαρη (ως 17 Οκτωβρίου). αρχιεπίσκοπο και αντιβασιλέα από 30 Δεκεμβρίου 1944- Δαμασκηνό (μέχρι 1 Νοεμβρίου), Παναγιώτη Κανελλόπουλο (ως 22 Νοεμβρίου) και Θεμιστοκλή Σοφούλη, μέχρι τις 4 Απριλίου 1946, όταν μετεκλογικά- παρέδωσε.
Το πολιτειακό δεν είχε λυθεί παρά μόνο προσωρινά με την ορκωμοσία του Δαμασκηνού. Ο εγκατεστημένος στο Λονδίνο βασιλεύς Γεώργιος Β’ επέστρεψε (εκ νέου) στην Ελλάδα μόνο μετά το δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου. Όλες οι κινήσεις αυτές είχαν δρομολογηθεί και από τη βρετανική πλευρά, η οποία -άλλωστε- τον φιλοξενούσε στο έδαφός της.
Ο ίδιος, παρότι μακριά, παρακολουθούσε στενά τα δρώμενα στην Ελλάδα μέσα από τα μάτια πολλών δικών του ανθρώπων, κορυφαίοι των οποίων ήταν ο αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος (προκάτοχος του Δαμασκηνού στο θρόνο) κι ένας νέος δικηγόρος, ο νομικός του σύμβουλος, Σπύρος Μαρκεζίνης (μετέπειτα βουλευτής, αρχηγός κόμματος, υπουργός και πρωθυπουργός στις «μέρες του Πολυτεχνείου» το 1973).
Τα παλαιά κόμματα προσπαθούσαν να αναδιοργανωθούν ενώ αρκετοί νέοι πολιτικοί σχηματισμοί ξεφύτρωναν σαν μανιτάρια.
Το κλίμα κάθε άλλο παρά ήρεμο ήταν, τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο. Τα Δεκεμβριανά που είχαν προηγηθεί αλλά και η έντονη ανάμειξη του ξένου παράγοντα στα εσωτερικά τεκταινόμενα είχαν δημιουργήσει δύο μεγάλους πόλους. Από τη μία πλευρά ήταν οι λεγόμενες εθνικές δυνάμεις (που στις τάξεις τους είχαν και ηγέτες όπως ο Γεώργιος Παπανδρέου- με διακηρυγμένο τον αντί-βασιλικό τους προσανατολισμό) και από την άλλη οι ΕΑΜογενείς που στόχο είχαν (κι εκείνες) την κατάληψη της εξουσίας. Ίσως και με κάθε μέσο, αμφότερες!
Σκόρπια, πού και πού, συναντούσες πιο ενωτικές φωνές, προερχόμενες κυρίως από το χώρο του παραδοσιακού κέντρου. Είτε πιο προοδευτικές, όπως ο Πλαστήρας και ο Γεώργιος Καφαντάρης, είτε πιο συντηρητικές όπως ο Σοφούλης και ο Εμμανουήλ Τσουδερός.
Η προκήρυξη
Τις εκλογές προκήρυξε η κυβέρνηση Σοφούλη στις 19 Ιανουαρίου αλλά ασαφώς. Ούτε καν το εκλογικό σύστημα δεν είχε προσδιοριστεί ούτε ο αριθμός των εδρών.
Η Αριστερά, η οποία όταν έγινε πρωθυπουργός ο Σαμιώτης πολιτικός τον είχε στηρίξει, γρήγορα είχε δείξει τη διάθεσή της για αποχή από τις κάλπες. Από τον περασμένο Οκτώβριο, στην πολιτική απόφαση του συνεδρίου του ΚΚΕ αφού περιγραφόταν το πολιτικό κλίμα της εποχής, υπογραμμιζόταν ότι το κόμμα δεν θα δώσει «κύρος και νομιμότητα» στις κάλπες που θα αποτελέσουν «νομιμοφανές πραξικόπημα κατά της λαϊκής θέλησης».
Λίγες ημέρες μετά την ορκωμοσία Σοφούλη, ο κύριος κορμός των ΕΑΜογενών δυνάμεων απέσυρε τη στήριξή του στην κυβέρνηση και στις 7 Φεβρουαρίου ο χώρος αυτός ουσιαστικά προανήγγειλε την αποχή του από τις εκλογές ζητώντας μεταξύ άλλων δίμηνη αναβολή τους, εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού και χορήγηση γενικής αμνηστίας.
Εκείνες τις μέρες, ο άσπονδος φίλος του πρωθυπουργού στο Κόμμα Φιλελευθέρων Σοφοκλής Βενιζέλος (ο γιος του ιδρυτή του συγκεκριμένου πολιτικού φορέα) είχε προχωρήσει στη σύναψη συμφωνίας με το προπολεμικά «αντίπαλον δέος», το Λαϊκόν Κόμμα. Ο «Κληκλής», όπως τον προσφωνούσαν οι στενοί φίλοι του, φιλοδοξούσε να ηγηθεί ο ίδιος ενός ευρύτατου σχήματος και για το σκοπό αυτό διεύρυνε τη συμφωνία του με τη συμμετοχή πολιτικών αρχηγών της εποχής, όπως οι Γεώργιος Παπανδρέου, Παναγιώτης Κανελλόπουλος και Ναπολέων Ζέρβας. Από κοντά σ’ αυτό του το εγχείρημα ήταν κι ένας παλαιός συνεργάτης του πατέρα του, ο Στυλιανός Γονατάς (συναρχηγός του Πλαστήρα στην Επανάσταση του 1922, πρωθυπουργός της, αργότερα υπουργός του Ελευθερίου Βενιζέλου και πρόεδρος της Γερουσίας).
Ο Σοφούλης, ο οποίος μετέπειτα (περίοδος εμφυλίου) συμμάχησε με το Λαϊκόν Κόμμα κι έγινε εκ νέου πρωθυπουργός, ήταν αντίθετος σε αυτό το πληθωρικό πολιτικό σχήμα, αποφάσισε «να χωρίσει τα τσανάκια του» με τον Σοφοκλή. Το κόμμα τους διασπάστηκε και ο ίδιος κράτησε την πλειοψηφία των στελεχών αλλά και την πρωθυπουργία.
Με επισημοποιημένη πλέον την αποχή του συνόλου των δυνάμεων της Αριστεράς (αλλά και των πρώην πρωθυπουργών Καφαντάρη και Τσουδερού), οι εκλογές διενεργήθηκαν με το σύστημα της απλής αναλογικής και την ανάδειξη 354 βουλευτών- και με τους πάντες να ερίζουν για το ποσοστό της αποχής. Με τη φιλοβασιλική πλευρά να επικαλείται μια πρώτη έκθεση παρατηρητών του ΟΗΕ και να το τοποθετηθεί στο 9%, τα έντυπα της Αριστεράς να κραυγάζουν για 53% και τις ψύχραιμες φωνές να το συγκεκριμενοποιούν στο ένα τρίτο του εκλογικού Σώματος.
Τα κόμματα που πήραν μέρος
Η αποχή της Αριστεράς και η διάσπαση του Κέντρου έκανε την (ενοποιημένη αλλά και διευρυμένη πλέον) Δεξιά να κάνει περίπατο στις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές.
Η Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων (ο συνασπισμός που συνεστήθη με κύριο φορέα το Λαϊκόν Κόμμα) έλαβε ποσοστό 55,12% και 206 έδρες. Ακολούθησε η Εθνική Πολιτική Ένωσις (αποτέλεσμα της εκλογικής συνεργασίας των κομμάτων των πρώην πρωθυπουργών και πολιτικών αρχηγών) Βενιζέλου του Κόμματος Βενιζελικών Φιλελευθέρων , Κανελλόπουλου του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος και Παπανδρέου του Δημοκρατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος) με 19,28% και 68 βουλευτές αφήνοντας τρίτο το (υπό τον πρωθυπουργό Σοφούλη) διασπασμένο Κόμμα Φιλελευθέρων με 14,39% και 48 έδρες. Τέταρτο (ποσοστό 5,96% και 20 βουλευτές) το Εθνικόν Κόμμα Ελλάδος του Ζέρβα και πέμπτη η δεξιά Ένωσις Εθνικοφρόνων (με επικεφαλής τον πρώην υπουργό Θεόδωρο Τουρκοβασίλη) με 2,94% και 9 έδρες.
Ένα βουλευτή (μουσουλμάνο στη Ροδόπη, ψηφισθέντα από το έντονα θρησκευτικό στοιχείο της περιοχής) εξέλεξε η (υπό τον πρώην υπουργό και γαμβρό (σύζυγο της θυγατέρας του μέλους της «τριανδρίας της Θεσσαλονίκης» Παναγιώτη Δαγκλή, Αλέξανδρο Μυλωνά) Ένωσις Αγροτικών Κομμάτων με πανελλαδικό ποσοστό 0,67%-, ενώ ως επικεφαλής ανεξάρτητων συνδυασμών κέρδισαν την έδρα τους ο κεντρώος Εμμανουήλ Λουλακάκης στο Λασίθι και ο Δεξιός Αριστείδης Δημητράτος στην Κεφαλονιά.
Ο φιλοβασιλικός χώρος
Το προπολεμικά διασπασμένο Λαϊκόν Κόμμα (αφού υπήρχε, στον ίδιο χώρο, και το Εθνικόν Ριζοσπαστικόν του Γεωργίου Κονδύλη, το Κόμμα Ελευθεροφρόνων του Ιωάννη Μεταξά καθώς και θνησιγενείς πολιτικοί σχηματισμοί του Τζον Θεοτόκη, του Ιωάννη Ράλλη και του Σωτήρη Γκοτζαμάνη) όχι μόνο κατάφερε παρά την απώλεια του αρχηγού του Παναγή Τσαλδάρη το 1936- να επανενωθεί, αλλά απέκτησε και συμμάχους.
Το ίδιο, λόγω και της αντί-βασιλικής τάσης που εκδηλώθηκε στα χρόνια της κατοχής στους κόλπους του, δεν διέθετε νέο αρχηγό αλλά Διοικούσα Επιτροπή στην οποία συμμετείχαν οι Ντίνος Τσαλδάρης (ανεψιός του αποθανόντος ηγέτη), Πέτρος Μαυρομιχάλης, Τζον Θεοτόκης και Στέφανος Στεφανόπουλος. Οι Μαυρομιχάλης και Θεοτόκης είχαν ιδρύσει στο μεσοδιάστημα- πολιτικούς σχηματισμούς ενώ κάτι τέτοιο είχε επιδιώξει να κάνει και ο Στεφανόπουλος. Τελικά «εν όψει αντιμετωπίσεως του κοινού εχθρού» ενώθηκαν.
Μαζί τους συμπορεύθηκαν τρεις σχηματισμοί στους οποίους ηγούνταν τρία εξέχοντα στελέχη του βενιζελικού χώρου:
-Το Κόμμα Εθνικών Φιλελευθέρων (υπό τον Στυλιανό Γονατά), το οποίο είχε ιδρυθεί ένα χρόνο πριν από τις εκλογές όταν ο συναρχηγός του Πλαστήρα στην επανάσταση του 1922 αποχώρησε από το Κόμμα Φιλελευθέρων διαφωνώντας με το «όχι στο βασιλιά» του Θεμιστοκλή Σοφούλη. Το ΚΕΦ εξέλεξε τελικά 34 βουλευτές στο πλαίσιο της ΗΠΕ και διαλύθηκε πριν καν συμπληρώσει πέντε χρόνια από την ίδρυσή του. Τότε ο Γονατάς επέστρεψε στο «μητρικό κόμμα» αλλά δεν κατάφερε να επανεκλεγεί βουλευτής και αποσύρθηκε από την πολιτική ζωή.
-Το Μεταρρυθμιστικόν Κόμμα, με αρχηγό τον πρώην υπουργό του Ελ. Βενιζέλου και προπολεμικό βουλευτή των Φιλελευθέρων Απόστολο Αλεξανδρή, που κατάφερε να εκλέξει τον αρχηγό του και άλλα τέσσερα στελέχη του.
-Η Πατριωτική Ένωσις, «βαρύ πυροβολικό» της οποίας ήταν ο πρώην υπουργός Δημήτριος Μπότσαρης, ο οποίος δεν κατάφερε να εκλεγεί βουλευτής. Αντίθετα, εκλέχτηκε από τους κόλπους της ο Ηρακλής Μπάτζιος, ο οποίος στις επόμενες εκλογές (1950) πολιτεύτηκε ανεπιτυχώς με το κόμμα του Γεωργίου Παπανδρέου.
Στο χώρο της Δεξιάς είχαν πολιτογραφηθεί άλλα πέντε μικρά κόμματα που συμμετείχαν στην ΗΠΕ αλλά μόνο δύο (τα πρώτα από αυτά που ακολουθούν) εξέλεξαν τους αρχηγούς του βουλευτές:
-Το Πανελλήνιον Εθνικόν Κόμμα του ναυάρχου Αλέξανδρου Σακελλαρίου.
-Η Πολιτική Ομάδα «Εμπρός» του Δημητρίου Σφαέλλου με «πεδίο δράσης» του Πειραιά.
-Το Κόμμα Βασιλοφρόνων του Δημητρίου Χατζίσκου με αναφορά μόνο στις περιοχές της Φθιώτιδας και της Φωκίδας (από τους κόλπους του εκλέχτηκε ένας ακόμα βουλευτής).
-Το Κόμμα Ανασυγκροτήσεως του πρώην υπουργού του Λαϊκού Κόμματος Περικλή Αργυρόπουλου (γνωστού ως ΠΕΡΙΑΚ-από τα αρχικά του ονοματεπωνύμου του- στους πολιτικούς κύκλους).
-Την Κοινωνική Ριζοσπαστική Ένωση του Νικολάου Μαλαγαρδή, ο οποίος πολιτεύτηκε ανεπιτυχώς άλλες δύο φορές: Το 1950 με το μετωπικό σχήμα των Παναγιώτη Κανελλόπουλου και Σακελλαρίου και το 1954 στις δημοτικές εκλογές στην Αθήνα, με το συνδυασμό του μετέπειτα δημάρχου Κωνσταντίνου Νικολόπουλου)
Στις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές πήραν επίσης μέρος οι «Χίτες» του στρατηγού Γεωργίου Γρίβα (αλλά χωρίς τον ίδιο υποψήφιο) με το εξωφρενικό μικρό για τη δράση τους ποσοστό 0,17% καθώς και το Αστικόν και Αγροτικόν Κόμμα, ιδιοκτησίας του μετέπειτα προέδρου του δημοτικού συμβουλίου (1962-1967) στο Δήμο Αθηναίων Αχιλλέα Αντωνόπουλου με 0,10%
Μετά τις εκλογές σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση δύο εβδομάδων υπό το δικαστικό Παναγιώτη Πουλίτσα (4 Απριλίου) μέχρι σε ψηφοφορία της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του Λαϊκού Κόμματος να αναδειχθεί πανηγυρικά αρχηγός ο Τσαλδάρης (με 114 ψήφους, έναντι 19 του Μαυρομιχάλη, 2 του Θεοτόκη και 16 λευκών) και να ορκιστεί πρωθυπουργός.
Το ΚΚΕ και η Αριστερά
Το κλίμα περί αποχής της Αριστεράς από τις εκλογές της 31ης Μαρτίου αιωρείτο από το πρώτο κιόλας διάστημα μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945) και επιβεβαιώθηκε απόλυτα έναν ακριβώς χρόνο μετά, όταν από το βήμα της 2ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, ο γενικός γραμματέας του κόμματος Νίκος Ζαχαριάδης έλεγε:
«Η βασική και κύρια αγγλική προσπάθεια από τότε που πάτησαν οι Άγγλοι το πόδι τους στην Ελλάδα, αφού ο ΕΛΑΣ έδιωξε τους Γερμανούς, μέσα από το Δεκέμβρη και κατοπινά μέχρι σήμερα, συγκεντρώνεται στο να εξασφαλίσουν στην Ελλάδα ένα καθεστώς που θα τους εξυπηρετεί απόλυτα τις αποικιακές και ιμπεριαλιστικές επιδιώξεις τους. Και μια και αυτό δεν μπορούν να το πετύχουν μαζί με το λαό, το συνωμοτούν και το σκαρώνουν ενάντιά του. Στην ίδια κατεύθυνση τραβά και η εκλογική κωμωδία που ετοιμάζουν. Ούτε σκέφτηκαν να εξασφαλίσουν λεύτερες εκλογές. Θέλουν μόνο να παρουσιάσουν τις εκλογές με το μανδύα της νομιμότητας, να τους δώσουν μια νομιμοφάνεια για να σώσουν διεθνώς τα προσχήματα. Όλη τους η φροντίδα συγκεντρώνεται στο πώς να ασφαλίσουν την επικράτηση της Δεξιάς. Και φαίνεται ότι εδώ η κυβέρνηση του παλαιοδημοκρατικού Κέντρου τούς εξυπηρετεί κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Έτσι οι Άγγλοι αφήνουν την τρομοκρατία και την καλπονόθευση να επιβάλλεται απροκάλυπτα, κρατούν την κυβέρνηση του κ. Σοφούλη στην εξουσία για να κάνει αυτή τις εκλογές».
Στα λόγια του Ζαχαριάδη ήλθαν να προστεθούν λίγο αργότερα κι αυτά του Σοφούλη. Ο γηραιός πρωθυπουργός δήλωνε στις 18 Μαρτίου:
«Αι πληροφορίες μου εξ όλης της Ελλάδος είναι ότι ελευθερία κινήσεως των υποψηφίων και ελευθερία εκδηλώσεως φρονήματος δεν υφίσταται παρά μόνο για τους μοναρχικούς».
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η απόφαση για αποχή, είτε υπαγορεύτηκε από το εξωτερικό είτε όχι, κόστισε στην Αριστερά. Κι ακόμα περισσότερο στους Αριστερούς αφού οι κατοπινές κυβερνήσεις και κυρίως τα συστήματα εξουσίας που δρούσαν στις παρυφές τους – κατ’ εντολήν τους, με την ανοχή τους, είτε εν αγνοία τους, δεν έχει και τόσο μεγάλη σημασία, τη χρησιμοποίησαν για να φτιάξουν δεκάδες χιλιάδες «φακέλους κοινωνικών φρονημάτων» και για τους στείλουν, στη συνέχεια, σε φυλακές και εξορίες.
Σε καμία περίπτωση πάντως δεν μπορεί να υποστηριχτεί ότι η Αριστερά πριν από την απόφασή της για αποχή δεν επεξεργάστηκε κι άλλα ενδεχόμενα: Το πρώτο ήταν η πρόταση συνεργασίας που απεύθυνε προς τους ηγέτες των κομμάτων του Κέντρου και η οποία απορρίφθηκε τελικά από τους τελευταίους. Το δεύτερο (πρόταση Ζαχαριάδη, που την αποδέχθηκε το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ) ήταν να εμφανιστεί με έναν υποψήφιο συμβολικά- σε κάθε εκλογική περιφέρεια.
Τελικά επικράτησε η αποχή, την οποία το ΚΚΕ στο πλαίσιο της τακτικής της δαιμονοποίησης προσώπων που ακολουθούσε κυρίως δε κατά την περίοδο της αποσταλίνοποίησης τη φόρτωσε εξ ολοκλήρου στον τότε γενικό γραμματέα του. Μπορεί ο Ζαχαριάδης να ήταν ο μόνος πραγματικός ηγέτης που βρέθηκε στο τιμόνι του κόμματος κατά την εκατονταετή σχεδόν διαδρομή του, αλλά αυτό δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι λειτουργούσε απολύτως μονοκρατικά.
Η απόφαση ελήφθη από το σύνολο των σημαντικών στελεχών της εποχής που συμμετείχαν στο Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ.
Εξάλλου, αντίστοιχη αποχή ήταν και η απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, του οποίου μεν ήταν η κύρια συνιστώσα του ΚΚΕ αλλά όχι και η μοναδική.
Η 31η Μαρτίου 1946 δεν έχει μείνει στην ιστορία ως η ημερομηνία των εκλογών μόνο. Εκείνο το ξημέρωμα θεωρείται τυπικά η έναρξη του εμφυλίου, με την επίθεση στο Σταθμό Χωροφυλακής του Λιτόχωρου Πιερίας.
Η δεύτερη ημερομηνία είναι η 1η Σεπτεμβρίου 1946, όταν διενεργήθηκε το δημοψήφισμα για την επαναφορά ή όχι του βασιλέως Γεωργίου Β?. Παρά το βέβαιον του αποτελέσματος (το 69% τάχθηκε τελικά υπέρ), η Αριστερά τότε πήρε μέρος…
Τέλος, εκτός από το ΚΚΕ δεν πήραν μέρος στις εκλογές:
- Το (πολυδιασπασμένο) Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας. Η Αριστερή συνιστώσα του, στην οποία ηγείτο ο πρώην (αλλά και μετέπειτα) βουλευτής Κωστής Γαβριηλίδης.
- Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος, διασπασμένο επίσης. Απείχε το τμήμα του που είχε επικεφαλής το μετέπειτα πρόεδρο της ΕΔΑ Γιάννη Πασαλίδη.
- Το Σοσιαλιστικό Κόμμα-Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας με ηγέτες τον καθηγητή Αλέξανδρο Σβώλο (πρόεδρο της ΕΑΜικής κυβέρνησης του βουνού) και το μετέπειτα πρωθυπουργό (της δεύτερης κυβέρνησης των «αποστατών» του 1965) Ηλίας Τσιριμώκο.
- Το Δημοκρατικό Ριζοσπαστικό Κόμμα που είχε ιδρύσει ο πατέρας του Λεωνίδα Κύρκου, Μιχάλης Κύρκος, ο οποίος νωρίτερα είχε διατελέσει υπουργός και είχε εκλεγεί βουλευτής με κεντρώους πολιτικούς σχηματισμούς.
- Η Ένωση Δημοκρατικών Αριστερών, με ηγέτη τον υπουργό Εξωτερικών (μέχρι τις 29 Ιανουαρίου 1946) και άλλοτε βουλευτή και αρχηγό του Αγροτικού Κόμματος Ιωάννη Σοφιανόπουλο.
- Το τμήμα εκείνο της Δημοκρατικής Ενώσεως (του κόμματος του Αλέξανδρου Παπαναστασίου) που εκπροσωπείτο από τον άλλοτε βουλευτή Στυλιανό Κρητικά. Το άλλο, με συντονιστή τον τέως (και μετέπειτα) βουλευτή και υπουργό Νικόλαο Μπακόπουλο, πήρε μέρος στις εκλογές με το σχήμα της Εθνικής Πολιτικής Ενώσεως των Βενιζέλου, Κανελλόπουλου και Παπανδρέου.
Επίσης, δεν πήραν μέρος πρόσωπα και κόμματα άλλων πολιτικών χώρων: Το προοδευτικό κόμμα του πρώην πρωθυπουργού Γεώργιου Καφαντάρη (αντιπροέδρου της κυβέρνησης μέχρι τις 11 Μαρτίου 1946), ο πρώην πρωθυπουργός Εμμανουήλ Τσουδερός και ο πρώην υπουργός (παραιτήθηκε μαζί με τον Καφαντάρη από την κυβέρνηση Σοφούλη) Γεώργιος Καρτάλης.
ΑρΠα
Πηγή: NewPost
.jpg)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου