Η γενιά των Παπανδρέου

Μια οικογένεια βάζει τη σφραγίδα της τα τελευταία, σχεδόν, 100 χρόνια στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. Η ιστορία των Παπανδρέου ξετυλίγεται ταυτόχρονα με αυτήν του τόπου.

Τρεις γενιές Παπανδρέου: Γεώργιος, Ανδρέας και Γιώργος

Ολες οι Κυριακές είναι ίδιες σε αυτήν την πλευρά του Ερύμανθου. Ο παπα-Ανδρέας Σταυρόπουλος χτυπά την καμπάνα και περιμένει τους συγχωριανούς του -μερικές δεκάδες ψυχές που παλεύουν με τα στοιχεία της φύσης. Μακριά από την πόλη, μακριά από τη θάλασσα, μακριά από γιατρό και από σχολείο. Η κυρά Παγώνα, η παπαδιά, πιστεύει πάντα στις καλύτερες μέρες. Ετσι μεγαλώνει και τα τρία της παιδιά. Τον Νίκο, τη Μαγδαληνή και τον Γιώργο, που δεν πρόλαβε καλά καλά να τη γνωρίσει. Στο Καλέντζι δεν συμβαίνει τίποτα σπουδαίο. Κι όμως. Στο Καλέντζι θα στηθούν κάποια στιγμή οι ανδριάντες τουλάχιστον δύο πρωθυπουργών.

Η ζωή στο ορεινό χωριό της Αχαΐας δεν είναι εύκολη. Η παπαδιά χάνεται νωρίς, το 1889, πριν δει το στερνοπούλι της να περπατάει. Αλλά και η Μαγδαληνή φεύγει μόλις στα 19, από φυματίωση. Ο παπα-Ανδρέας δεν παύει να ελπίζει. Θέλει τα παιδιά να μορφωθούν, να φύγουν από το βουνό, να φτιάξουν τη ζωή τους. Ομως το σχολείο του χωριού έχει μόνον τέσσερις τάξεις. Και το Σχολαρχείο, στην κοντινή Χαλανδρίτσα, δεν αρκεί. Στέλνει τον Νίκο στην Πάτρα. Και όταν έρχεται η σειρά του Γιώργου να πάει στο Γυμνάσιο, παίρνει μετάθεση και μαζί με τα τρία παιδιά μετακομίζει στην Πάτρα. Εκείνα τα χρόνια θα «γεννηθούν» οι Παπανδρέου οι γιοι του παπα-Ανδρέα από το Καλέντζι. Ετσι κι αλλιώς, έτσι τους έλεγαν όλοι.

Η αρχή

Ο Γιώργος αποδεικνύεται επιμελής και φιλόδοξος. Τελειώνει το Γυμνάσιο και το 1904 γράφεται στη Νομική. Πιστεύει ότι από εκεί θα βρουν δρόμο οι ανησυχίες του. Αυτές που τον οδηγούν το 1907 στην ηγεσία των φοιτητικών κινητοποιήσεων και, αναπόφευκτα, στην πρώτη σύλληψη. Την επόμενη χρονιά δημοσιεύει το πρώτο του άρθρο. Μιλά για την κοινωνική δικαιοσύνη. Για την ισότητα, τα δικαιώματα και τις ευκαιρίες, για την «επανάσταση του μέλλοντος», για τη μεταρρύθμιση. Η αρχή έχει γίνει. Η κήρυξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου τον βρίσκει στη Γερμανία, με υποτροφία για σπουδές. Κατατάσσεται ως εθελοντής του εξωτερικού. Την επόμενη χρονιά αποστρατεύεται, παντρεύεται τη Σοφία Μινέικο, κόρη ενός Πολωνού μηχανικού και μιας Ελληνίδας από τα Γιάννενα.

Είναι ο νεανικός του έρωτας. Εκείνος 24 ετών κι εκείνη 23. Τον ακολουθεί στο Βερολίνο και κατόπιν στη Μυτιλήνη, όπου ο Βενιζέλος τον διορίζει νομάρχη, και μετά στη Χίο, στη θέση του διοικητή Αιγαίου. Εδώ γεννιέται ο Ανδρέας, το 1919. Τα κείμενα της εποχής εκείνης δείχνουν αυτό που θα ακολουθήσει. Μιλάει για τα δικαιώματα της γυναίκας («η εργασία θα εξελίξει τη σημερινή σκλάβα-κούκλα σε ώριμη προσωπικότητα»), ακόμη και για τα «όρια του Δημοτικισμού». Ο Γιώργος Σταυρόπουλος, ως Γιώργος Παπανδρέου, σηκώνει τη σημαία του αντιμοναρχισμού και πρωτοστατεί στον αγώνα κατά του βασιλιά Κωνσταντίνου. Ο Aσημάκης Πανσέληνος, συγγραφέας από τη Μυτιλήνη, τον καταλαβαίνει απόλυτα και τον περιγράφει τολμηρά: «Ηρθε στο νησί και έβαλε στις καρδιές μας μπουρλότο. Tο σήμα του ήταν ένα κόκκινο γαρίφαλο, γεμάτο έρωτα και επανάσταση. Ο,τι έλεγε μπορούσε και το έκανε να μοιάζει σπουδαίο».

Ετσι είναι και η ζωή του. Και ο έρωτας τον ξαναβρίσκει. Στο πρόσωπο της διάσημης ηθοποιού της εποχής, της Κυβέλης, βρίσκει την πρόκληση που αναζητά. Τη γνωρίζει το 1920, όταν εκείνη επισκέπτεται με τον θίασό της τη Χίο κι εκείνος λογοκρίνει το έργο της. «Ποιος υπαγορεύει κάτι τέτοιο;», ρωτάει τους συνεργάτες της. «Ο Γεώργιος Παπανδρέου», της λένε. «Και ποιος είναι ο Γεώργιος Παπανδρέου;», αντιγυρίζει και ζητά να τον συναντήσει. «Αν δεν είχα γνωρίσει τον Γιώργη, δεν θα είχα μάθει ποτέ τι πράγμα είναι ο έρωτας», θα πει αργότερα, ενώ θα έχει χωρίσει και τον δεύτερο σύζυγό της για να τον παντρευτεί. Δεν είναι, πάντως, περίεργο που την ερωτεύθηκε ο Παπανδρέου. Είναι η Ηγερία των Δημοκρατικών της εποχής. Εχει ακόμη και φυλακιστεί πριν γνωρίσει τον Παπανδρέου, ενώ δεν απάντησε ποτέ στις φήμες που την ήθελαν να διατηρούσε σχέση με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Στις ερωτήσεις των δημοσιογράφων απαντά:

«Μα πώς είναι δυνατόν να σκεφθώ ότι θα με ερωτευθεί ο Κύριος Ημών Ιησούς Χριστός;». Οταν, πάντως, ο Βενιζέλος ενημερώνεται για τον επικείμενο γάμο της με τον Γεώργιο Παπανδρέου, το 1926, σημειώνει: «Δεν παντρεύεται ο Παπανδρέου την κυρία Κυβέλη, αλλά η κυρία Κυβέλη τον Παπανδρέου». Η αλληλογραφία Γεωργίου Παπανδρέου ? Κυβέλης, τουλάχιστον 340 επιστολές, αποκαλύπτει σχέση πάθους, βαθιά αισθήματα, αλλά και ανταλλαγή απόψεων για την πολιτική, την τέχνη, την κοινωνία.

Η ψυχή μου είναι γεμάτη από αγανάκτηση, θλίψη και αγάπη. Τερμάτισε το ταχύτερο την αντιπαθητική κωμωδία και γύρισε. Το Καστρί λαχταρά την επιστροφή σου. Μην αργείς?», της γράφει το 1928, ζητώντας της να σταματήσει τις περιοδείες και να περιορίσει τις εμφανίσεις της στο θέατρο. Στο μεταξύ έχουν αποκτήσει έναν γιο, τον Γιώργο, πριν παντρευτούν και έχουν υποστεί την κριτική που ταίριαζε στην εποχή και στη διασημότητα και των δυο τους. Τα χρόνια της κοινής τους ζωής είναι και τα πιο επεισοδιακά για την καριέρα του Παπανδρέου.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου με τη σύζυγό του, Μαργαρίτα, τα τέσσερα παιδιά τους και τη μητέρα του, Σοφία

Επιζεί από απόπειρα δολοφονίας, εκλέγεται βουλευτής, ορίζεται υπουργός, φυλακίζεται, εξορίζεται, ξαναεκλέγεται βουλευτής και ξαναεξορίζεται από τον Μεταξά και δραπετεύει στη Μέση Ανατολή, από όπου ηγείται της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης. Στα χρόνια της απελευθέρωσης ο Γεώργιος Παπανδρέου αφοσιώνεται στο χρέος που αισθάνεται για τον τόπο. Η σύζυγός του ταξιδεύει μαζί με τον γιο της στην Ευρώπη, επισκεπτόμενη γιατρούς για τα προβλήματα της υγείας του παιδιού. Το ζευγάρι αποξενώνεται. Το 1949 του γράφει: «Πρέπει να χωρίσουμε». Διαζύγιο ωστόσο δεν θα πάρουν ποτέ.

Στο μεταξύ ο πρωτότοκος γιος, Ανδρέας, αποδεικνύεται ήδη «μπελάς». Τα προβλήματα ξεκινούν νωρίς. Στα 15 του, το 1934, ο Ανδρέας εκδίδει περιοδικό με αποκλειστικά επαναστατικό περιεχόμενο. Λίγο αργότερα προτιμά να δραστηριοποιηθεί στον κύκλο του περιοδικού «Προλετάριος» και όχι στη νεολαία του κόμματος του πατέρα του. Η ανάγκη του να πάρει τον δικό του, προσωπικό δρόμο θα αποδειχθεί ακατανίκητη. Στο Κολλέγιο των Αθηνών τον συμπαθούν όλοι.

Ο συμμαθητής του, Αλέξης Σολομός, μιλάει για ένα «συμπαθέστατο παιδί, παχύ, με κοντά παντελόνια». Τότε ακόμη έγραφε ρομαντικά κείμενα στο περιοδικό του σχολείου: «Χτες περπατούσα σε κάποιο δρόμο στο Ψυχικό. Είχε νυχτώσει. Μόνο οι ακτίνες από ένα λαμπερό φεγγάρι έσπαγαν το σκοτάδι. Πέρα μακριά, διέκρινα τη γραμμή του βουνού, που στεκόταν βουβό και ακίνητο - εδώ κι εκεί υπήρχαν δένδρα που έμοιαζαν με φαντάσματα. Σκέφτηκα τότε: Ποιος δημιούργησε αυτόν τον κόσμο και τον έφτιαξε τόσο όμορφο; Καθώς σκεφτόμουνα, το μυαλό μου πέταξε στον ουρανό». Οταν όμως έφτασε στην τελευταία τάξη του Γυμνασίου, «οι καθηγητές έλεγαν ότι πρόκειται περί μεγαλοφυΐας. Κάτι πάνω του προμηνούσε ότι θα συνταράξει τον κόσμο», θυμάται ο παλιός του συμμαθητής.

Στο πανεπιστήμιο συνεχίζει τη δράση του κατά του καθεστώτος Μεταξά. Καταλήγει να συλληφθεί ενώ φοιτά στο τρίτο έτος της Νομικής. Φεύγει για Αμερική και ξεκινάει το μακρύ ταξίδι της ενηλικίωσης, των μεγάλων ιδεών, της ακαδημαϊκής καριέρας και, χωρίς να το ξέρει καν ο ίδιος, η προετοιμασία της επιστροφής. Περνάει από το Χάρβαρντ, το Μπέρκλεϊ, το Πανεπιστήμιο της Μινεσότα. Η Ελλάδα εκείνον τον καιρό συνταράσσεται από τα αιματηρά «Δεκεμβριανά», από τις εκλογές «βίας και νοθείας» του 1961 και από την ανατροπή του 1963, όταν η Ενωση Κέντρου σχηματίζει κυβέρνηση μειοψηφίας με τη στήριξη της ΕΔΑ.

Ο Ανδρέας αποκτά τη φήμη εξαιρετικού επιστήμονα της οικονομίας και χαρισματικού δασκάλου. Λείπει πολλά χρόνια από την Ελλάδα. Κατά κάποιον τρόπο την αποφεύγει. Τη νιώθει στο βάθος της μοίρας του και την απωθεί. Η πρόταση του Κωνσταντίνου Καραμανλή να αναλάβει το Κέντρο Οικονομικών Ερευνών και η συζήτηση για δημιουργία Σχολής Οικονομικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών τον διχάζει. Φοβάται ότι αν φύγει, θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει οριστικά την πανεπιστημιακή του καριέρα. Επιστρέφει, εργάζεται στο Κέντρο, αλλά με την πρώτη ευκαιρία, ξαναγυρίζει για λίγους μήνες στο Μπέρκλεϊ. Αυτή θα είναι και η τελευταία φορά.

Το 1963, μετά τη νίκη της Ενωσης Κέντρου και την κυβέρνηση συνεργασίας με την ΕΔΑ, αποφασίζει να ταυτίσει τη ζωή του με την ελληνική κοιωνία, και στις εκλογές του 1964 εκλέγεται για πρώτη φορά βουλευτής. Είναι οι συνεργάτες του, ο πατέρας του και η σύζυγός του, Μαργαρίτα, αλλά και ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, που τον ωθούν να αναμιχθεί ενεργά στην πολιτική. Ο πατέρας του έχει κατ’ επανάληψη προσπαθήσει να τον πείσει ότι δεν πρέπει να περιοριστεί στην παρατήρηση και την ανάλυση. Ως κυβερνήτης, ο Γεώργιος Παπανδρέου επιχειρεί τις τομές και τις μεταρρυθμίσεις για τις οποίες μιλούσε όλα τα προηγούμενα χρόνια.

Απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων, ρύθμιση των αγροτικών χρεών, καθιέρωση της δωρεάν παιδείας σε όλες τις βαθμίδες, περιορισμός του ασφυκτικού ελέγχου του κράτους στα φρονήματα των πολιτών. Στην κυβέρνησή του συμμετέχει και ο Ανδρέας, πρώτα ως υπουργός Προεδρίας και κατόπιν ως αναπληρωτής υπουργός Συντονισμού. Παραιτείται λίγο αργότερα και συσπειρώνει γύρω του τις κεντροαριστερές δυνάμεις της Ενωσης Κέντρου.

Αρχίζουν οι συγκρούσεις με τον Μητσοτάκη. Ακολουθεί η σύγκρουση του Γεωργίου με το Παλάτι, η «Αποστασία», το Πραξικόπημα της 21ης Απριλίου και η Χούντα των Συνταγματαρχών. Ο Γεώργιος Παπανδρέου τίθεται σε περιορισμό στο σπίτι του στο Καστρί και πεθαίνει το 1968. Η κηδεία του αποτελεί την πρώτη μαζική διαδήλωση κατά του δικτατορικού καθεστώτος. Αμέσως μετά το πραξικόπημα, οι δυνάμεις της Χούντας συλλαμβάνουν τον Ανδρέα. Εισβάλλουν στο σπίτι του σπάζοντας με τσεκούρια την πόρτα και με την απειλή όπλου ζητούν από τον γιο του, Γιώργο, να τους πει πού βρίσκεται.

«Δεν είναι εδώ», λέει ο 15χρονος. «Θα σε σκοτώσω αν δεν μου πεις πού είναι ο πατέρας σου», επιμένει ο αξιωματικός. «Εμένα θέλετε, κύριοι, όχι αυτόν», ακούγεται η φωνή του Ανδρέα, που κρυβόταν στη στέγη του σπιτιού. Ο Ανδρέας φυλακίζεται και αφήνεται ελεύθερος μόνον υπό το βάρος της διεθνούς κατακραυγής. Λίγο αργότερα φεύγει για το εξωτερικό. Αρχίζουν τα χρόνια της εξορίας. Τα χρόνια της αναμονής μέχρι τη θριαμβική επιστροφή.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου βρίσκει στη Στοκχόλμη θερμή συμπαράσταση από τον πρωθυπουργό Τάγκε Ερλάντερ και τους ομογενείς. Διδάσκει στο πανεπιστήμιο, αλλά δεν παύει να σκέφτεται την αντίσταση στο καθεστώς της Χούντας. Συναντά ξένους σοσιαλιστές, ενώ συγκεντρώνει γύρω του τους πιο δραστήριους του αντιδικτατορικού αγώνα, που αρχίζουν ήδη να τον «βλέπουν» ως ηγέτη τους.

Τα χρόνια στη Σουηδία επηρεάζεται αποφασιστικά από την οργάνωση της χώρας, το κοινωνικό κράτος, τις ελευθερίες και τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα. Μελετά συστηματικά το «σουηδικό μοντέλο». Στο μεταξύ ο αγώνας του παίρνει μορφή με την ίδρυση του Πανελληνίου Απελευθερωτικού Κινήματος (ΠΑΚ) τον Φεβρουάριο του 1968.Ο εμπνευστής του μιλάει για ανατροπή του καθεστώτος, για «αποδέσμευση της χώρας από τις ξένες εξαρτήσεις», για «σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας». Οι δυνάμεις της Χούντας αντιλαμβάνονται ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν μπορεί να αγνοηθεί. Κάποιος, μάλιστα, θυμάται το δημοσίευμα της «Εστίας» από το 1934, που απαιτούσε τον εξοβελισμό του εφήβου Ανδρέα από την ελληνική κοινωνία, διότι «θα καθίστατο επικίνδυνος για τη χώρα». Ο 15χρονος μαθητής του Κολλεγίου, μαζί με τρεις συμμαθητές του, είχε εκδώσει έντυπο μαρξιστικού περιεχομένου. Το όνομα του πατέρα του καταφέρνει να τον διασώσει, μόνο με μια σημείωση περί «επιμέμπτου διαγωγής» στο απολυτήριο.

Ο Ανδρέας δεν καταφέρνει καν να παρακολουθήσει την κηδεία του πατέρα του, καθώς απειλείται με σύλληψη αν επιστρέψει στην Ελλάδα. Η οικογένεια απορρίπτει την προσφορά της Χούντας για τελετή «δημοσία δαπάνη» και στην Αθήνα βρίσκονται τα εγγόνια του «Γέρου», Γιώργος και Σοφία, μαζί με τη μητέρα τους, Μαργαρίτα. Την κοπέλα από το Ιλινόι που στάθηκε στο πλευρό του Ανδρέα από το 1951 ώς το 1988 και του χάρισε τέσσερα παιδιά. Την ξανθιά διαφημίστρια που γνώρισε κάποτε στην αίθουσα αναμονής ενός Κύπριου οδοντιάτρου. «Ο Ανδρέας ήταν ένας ζεστός και γοητευτικός άνθρωπος. Είχα υπνωτιστεί, για να είμαι ειλικρινής. Ολα ήταν σχεδόν τέλεια εκτός από ένα: Ηταν παντρεμένος. Αυτό το ήξερα από την αρχή. Δεν με σοκάρισε. Αυτό που με σοκάρισε ήταν ότι, παρ’ όλες τις προφυλάξεις μου, τις καλές μου προθέσεις και την αποφασιστικότητά μου να μην μπλέκω σε μπερδεψοδουλειές ?για να προστατεύσω τη δικιά μου ευαίσθητη φύση, αν όχι τίποτ’ άλλο? άρχισα να τον ερωτεύομαι», λέει η ίδια.

Ηταν 24 ετών κι εκείνος 29. Χωρίζει την πρώτη του σύζυγο, την Ελληνοαμερικανίδα ψυχίατρο Χριστίνα Ρασιά, για να την παντρευτεί, πρώτα με πολιτικό γάμο και, κατόπιν πιέσεων του πατέρα του, με θρησκευτικό, ενόψει της επιστροφής στην Ελλάδα. Ισως έτσι εξηγείται και η πικρία της Ρασιά, η οποία σε βιβλίο της αργότερα σκιαγραφεί την προσωπικότητά του με διόλου κολακευτικά λόγια. Η Μαργαρίτα Τσαντ-Παπανδρέου, πάντως, δεν είναι ανυποψίαστη. Γνωρίζει ότι ο σύζυγός της είναι άνθρωπος με πάθη και αδυναμίες, αλλά τον συγχωρεί. Του συγχωρεί ακόμη και την απόκτηση της εκτός γάμου κόρης, το 1969, στη Σουηδία. Η Αιμιλία Νίμπλουμ διατηρεί και σήμερα άριστες σχέσεις με τα αδέλφια της, αλλά και με τη Μαργαρίτα.

Από το 1969 ώς το 1974 η οικογένεια ζει στον Καναδά, όπου ο Ανδρέας Παπανδρέου εξακολουθεί να διδάσκει σε πανεπιστήμια. Τα Οικονομικά, ακόμη και μετά την απόφασή του να πολιτευθεί, παραμένουν μεγάλη αγάπη. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα από το Γουδί, όπου κρατούνταν από την Χούντα, γράφει στη σύζυγό του: «Σε παρακαλώ να μου στείλεις σε μια βαλίτσα - μία φορεσιά, 3 πουκάμισα, 3 εσώβρακα, 5 κάλτσες, μερικά αστυνομικά μυθιστορήματα, ένα οποιοδήποτε βιβλίο Γραμμικού Προγραμματισμού - και ξέχασα ένα ζευγάρι παπούτσια και μία γραβάτα».

Η επιστροφή και ο Γιώργος

Η πτώση της Χούντας βρίσκει τον Ανδρέα Παπανδρέου ευτυχή, αλλά προβληματισμένο. Διστάζει να επιστρέψει στην Ελλάδα, καθώς απειλείται με σύλληψη. Γι’ αυτό και φθάνει στην Αθήνα μόλις στις 16 Αυγούστου του 1974 και στις 3 Σεπτεμβρίου ιδρύει το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα, καθορίζοντας με τη «Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη» την ιδεολογικοπολιτική του πλατφόρμα. Στα χρόνια που ακολουθούν, ο σοσιαλιστής ηγέτης εδραιώνει τη θέση του στην αντιπολίτευση, οικοδομεί το διεθνές του προφίλ στη Μέση Ανατολή και την Αφρική, αντιτίθεται στη συμμετοχή της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και στην ένταξή της στην ΕΟΚ. Στις δημόσιες ομιλίες του μαγεύει το πλήθος και σε κάθε εκλογική αναμέτρηση ενισχύει τις δυνάμεις του. Τον Οκτώβριο του 1981 ο Ανδρέας Παπανδρέου γίνεται πρωθυπουργός της Ελλάδας, υποσχόμενος την «Αλλαγή».

Σε αυτές τις εκλογές μπαίνει στην πολιτική και ο μεγάλος του γιος. Η τρίτη γενιά των Παπανδρέου. Ο Γιώργος συνειδητοποιεί πια ότι έχουν περάσει τα χρόνια που γύριζε ως φοιτητής με την κιθάρα στον ώμο δουλεύοντας ως «πιατάς» στην Αμερική, ως υλοτόμος και μπογιατζής στον Καναδά ή ως καθαριστής στη Σουηδία. Και έχουν διαψευστεί οι δηλώσεις προς τον συγκάτοικό του στο Πανεπιστήμιο, Αντώνη Σαμαρά, ότι δεν θα βρεθούν ποτέ αντιμέτωποι, καθώς δεν είχε σκοπό να μπει στην πολιτική. Ισως τον έπεισε ο αδελφός του, Νίκος. «Τέσσερα χρόνια στη Βουλή είναι ένα πτυχίο. Παρ’ το και αν θες συνεχίζεις, αν δεν θες, φεύγεις», λέει. Κατεβαίνει υποψήφιος στην Αχαΐα και παίρνει πάνω από 21.000 σταυρούς. Πολύ σύντομα ωστόσο συνειδητοποιεί ότι οι συντοπίτες του ψήφισαν τον γιο του Ανδρέα, όχι τον Γιώργο.

Οι περισσότεροι του ζητούσαν να μεταφέρει κάποια άποψη ή κάποιο αίτημα στον πατέρα του. Εκείνα τα πρώτα χρόνια αποδεικνύονται πολύ δύσκολα. Η σκιά του Ανδρέα είναι βαριά και βρίσκεται παντού. Ο Γιώργος πρέπει όχι μόνο να αποδείξει τη δική του αξία, αλλά και να απαντήσει σε σχόλια που τον ειρωνεύονται ως «το παιντί», «ο Γιωργάκης» ή το «αμερικανάκι». Την εποχή που υπηρετούσε τη θητεία του στον Εβρο, ότι ένας ταξιτζής, που δεν τον αναγνώρισε, του μίλησε για «τον γιο του Ανδρέα, το αμερικανάκι του Γουέστ Πόιντ». Σε μια σπάνια έκρηξη θυμού, ο Γιώργος έβγαλε την ταυτότητά του και του έδειξε τη στολή με το εθνόσημο.

Η σχέση, πάντως, του Γιώργου Παπανδρέου με τον πατέρα του είναι αναπόφευκτα δύσκολη. Ο Ανδρέας αναδεικνύεται σε εμβληματική μορφή για τη μεταπολιτευτική Ελλάδα. Στη δεύτερη κυβέρνησή του, του εμπιστεύεται το Υφυπουργείο Πολιτισμού και κατόπιν το Υπουργείο Παιδείας. Οι αντιθέσεις δεν λείπουν, αλλά γίνονται πάντα σε πλαίσιο πολιτικό, όπως αρμόζει στην οικογένεια. Σε πολλά θέματα ο γιος έχει πολύ πιο προωθημένες απόψεις από τον πατέρα του. Οι σοβαρότεροι ωστόσο λόγοι διαφωνίας αφορούν προσωπικά θέματα. Αυτά που θα έρθουν θα απειλήσουν σοβαρά την οικογενειακή ισορροπία. Η σύζυγος του Ανδρέα Παπανδρέου δραστηριοποιείται στον τομέα των γυναικείων δικαιωμάτων.

Ιδρύει, μάλιστα, και την Ενωση Γυναικών Ελλάδος, της οποίας παραμένει πρόεδρος επί οκτώ χρόνια. Με δική της αρωγή προβάλλεται από την κρατική τηλεόραση η εκπομπή «Μισό - Μισό», με θέμα την ισότητα των δύο φύλων και παρουσιάστρια τη νεαρή αεροσυνοδό Δήμητρα Λιάνη. Λίγο αργότερα ο Ανδρέας Παπανδρέου θέτει ουσιαστικό τέλος στον γάμο του, προκαλώντας σοβαρή οικογενειακή κρίση. Τον Αύγουστο του 1988 αναχωρεί για το Λονδίνο, προκειμένου να υποβληθεί σε εγχείρηση καρδιάς.

Η ελληνική πολιτική σκηνή μεταφέρεται στο προαύλιο του Νοσοκομείου Χέρφιλντ και το πανελλήνιο συνταράσσεται με την περίφημη χειρονομία - αναγνώριση προς την κυρία Λιάνη από τον πρωθυπουργό στο Αεροδρόμιο του Ελληνικού δύο μήνες μετά. Σε λίγο ξεσπά το σκάνδαλο Κοσκωτά, που εμπλέκει μέλη της κυβέρνησης και τον ίδιο τον Ανδρέα Παπανδρέου. Εν μέσω σφοδρής σκανδαλολογίας, το ΠΑΣΟΚ χάνει τις εκλογές του 1989. Μεσολαβεί η κυβέρνηση ΝΔ Αριστεράς και η οικουμενική υπό τον Ξενοφώντα Ζολώτα. Το 1991, με οριακά αυτοδύναμη πλέον κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, αρχίζει στο Ειδικό Δικαστήριο η δίκη του Ανδρέα Παπανδρέου, του Μένιου Κουτσόγιωργα, του Δημήτρη Τσοβόλα και του Γιώργου Πέτσου. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, ο δεύτερος παθαίνει εγκεφαλικό και πεθαίνει. Ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν εμφανίζεται ποτέ στο δικαστήριο.

Στο μεταξύ έχει παντρευτεί τη Δήμητρα Λιάνη, σε επίσημη θρησκευτική τελετή στην Ελευθερώτρια της Πολιτείας. Την επόμενη χρονιά αθωώνεται και το 1993, με την κατάρρευση της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, επιστρέφει πανηγυρικά στην εξουσία με 47%. Στη νέα του θητεία επιβάλλει οικονομικό εμπάργκο στα Σκόπια για τη χρήση του ονόματος «Μακεδονία», θεσμοθετεί το ΑΣΕΠ και μαζί με τη Λευκωσία ανακοινώνει το ενιαίο αμυντικό δόγμα. Σε αυτήν την κυβέρνηση συμμετέχει και πάλι ο Γιώργος Παπανδρέου, ο οποίος αναλαμβάνει το Υφυπουργείο Εξωτερικών, με αρμοδιότητα τον Απόδημο Ελληνισμό. Παράλληλα προσπαθεί να αποκαταστήσει την ηρεμία στην οικογένεια, η οποία συνταράσσεται από τη σχέση του πατέρα του και το διαζύγιο έπειτα από σχεδόν 40 χρόνια γάμου.

Το 1994 συνοδεύει τον πατέρα του στην πρώτη του επίσημη επίσκεψη στις ΗΠΑ και στη συνάντηση με τον Μπιλ Κλίντον. Λίγους μήνες μετά, ο Ανδρέας Παπανδρέου εισάγεται στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο με πνευμονία. Επειτα από 56 ημέρες στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας παραιτείται από την πρωθυπουργία, κατόπιν παραινέσεων και της οικογένειάς του, που προσπαθεί να διαφυλάξει το κύρος του και να αποτρέψει την επιδείνωση της υγείας του. Από το Νοσοκομείο παίρνει εξιτήριο τον Μάρτιο του 1997. Αφήνει την τελευταία του πνοή τα ξημερώματα της 22ης Ιουνίου του 1997. Το ΠΑΣΟΚ χάνει τον ιδρυτή του και οι Ελληνες έναν ηγέτη που κατάφερε να τους εμπνεύσει όσο κανείς άλλος. Στο λαϊκό προσκύνημα της σορού του και στην κηδεία του δημιουργείται το αδιαχώρητο.

Εκεί, ο Γιώργος Παπανδρέου αποχαιρετά τον πατέρα του κατά τρόπο που συγκινεί φίλους και εχθρούς. «Πατέρα, έχουμε να σου πούμε κάτι. Ακουσες τα νέα; Τρεις μέρες τώρα, εδώ στην Αθήνα, στην κοιτίδα του πολιτισμού, κάτω από τον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης, λαός έρχεται από παντού. Ερχονται με πλοία, με αεροπλάνα, με κάθε τρόπο, πεζοί, ακόμα και σε αναπηρικά καροτσάκια. Ηλικιωμένοι, σαν τις αιωνόβιες ελιές, και νέοι σαν την αυγή. Ολοι αυτοί έρχονται, πατέρα, για να τιμήσουν έναν σπουδαίο άνθρωπο, όπως λένε, τον άνθρωπο που τους βοήθησε, τον άνθρωπο που αγάπησαν. Για αυτά τα νέα θέλουμε να σου μιλήσουμε. Εδώ στους δρόμους της Αθήνας, και κατά πως λέγουν σε όλη τη γη, ο κόσμος μιλάει για έναν άνδρα?

Αυτός ο άνδρας, λοιπόν, έμαθε από τον πατέρα του για την Ιθάκη και κατόπιν παρέδωσε στα δικά του παιδιά τις δικές του αναζητήσεις, τις δικές του Ιθάκες, για να συνεχίσουν το ταξίδι. Θέλουμε να σου πούμε, πατέρα, ότι ο άνθρωπος αυτός έφυγε από τον κόσμο μαχητής, όρθιος, λεβέντης, με αξιοπρέπεια. Ο άνδρας αυτός, πατέρα, δεν έφυγε σιωπηλά μέσα στο βαθύ σκοτάδι της νύχτας, έφυγε με τον θόρυβο χιλιάδων φωνών, έφυγε με τα χειροκροτήματα ενός ολόκληρου λαού. Τα νέα είναι τα εξής: Ενας σπουδαίος άνδρας, ένας μεγάλος επαναστάτης, ο πατέρας μας, έφυγε. Και θέλουμε να σου πούμε κάτι ακόμα: Σε Αγαπάμε. Ολοι που μαζεύθηκαν εδώ σε αγαπάνε. Ολοι μας ορφανέψαμε. Γεια σου, πατέρα».

Ισως το 1997 ο Γιώργος Παπανδρέου να μην έχει συνειδητοποιήσει ακόμα τον ρόλο που θα κληθεί να παίξει για το ΠΑΣΟΚ και τη χώρα. Είναι ακόμη αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών, με υπουργό τον Θεόδωρο Πάγκαλο, που δεν αφήνει πολλά περιθώρια πρωτοβουλιών. Η νύχτα της κρίσης με την υπόθεση Οτσαλάν τον βρίσκει μαζί με τη σύζυγό του, Αντα, σε επίσημο ταξίδι στη Βιέννη. Εκείνη αντιλαμβάνεται αμέσως ότι η ζωή τους πρόκειται να αλλάξει άμεσα. Αν και δεν έλκεται ιδιαίτερα από τη λάμψη της πολιτικής, τον στηρίζει στην απόφασή του. Οταν τον γνώρισε ήταν και οι δυο παιδιά. Δεν της έκανε εντύπωση. Πολλά χρόνια αργότερα, ξανασυναντώνται.

Εκείνη έχει ολοκληρώσει τις σπουδές της στο Πολυτεχνείο και κάνει μεταπτυχιακά στην αεροναυπηγική, στον Καναδά. Προηγουμένως, έχει διαγραφεί από τη νεολαία του ΠΑΣΟΚ. Εκείνος έχει μόλις χωρίσει αθόρυβα και πολιτισμένα από την Κύπρια Εύα Ζησιμίδου, με την οποία έχει αποκτήσει έναν γιο, τον 27χρονο σήμερα Ανδρέα, με σπουδές στην οικονομία και την ανάπτυξη του περιβάλλοντος και θητεία στους Αλεξιπτωτιστές των Ειδικών Δυνάμεων. Η νεαρή Αντα Παπαπάνου είναι προκατειλημμένη. «Αφού είναι ο Ανδρέας στην πολιτική, τι θέλει να μπει και ο Γιώργος;», σκέφτεται. Τη γοητεύει, όμως, ο νέος άνδρας που μιλάει για σοσιαλισμό. Παντρεύονται το 1989 στο Καλέντζι. Την επόμενη χρονιά, η ήττα του ΠΑΣΟΚ συνδέεται με τη γέννηση της Μαργαρίτας, η οποία σήμερα σπουδάζει μοριακή βιολογία στο Λονδίνο.

Η οικογένεια του Γιώργου Παπανδρέου έχει συνηθίσει να ζει με την πολιτική. Τόσο η σύζυγος όσο και τα δύο παιδιά έχουν άποψη, μιλούν για την πολιτική, αλλά αποφεύγουν την υπερβολική έκθεση. Το ίδιο και τα υπόλοιπα παιδιά του Ανδρέα, ο Νίκος, που προτιμά να παρατηρεί, να αναλύει και να περιγράφει την πολιτική από τη θέση του συγγραφέα, η ευαίσθητη Σοφία, που υπήρξε η χαϊδεμένη μοναχοκόρη και ο βενιαμίν Αντρίκος, ο καθηγητής της οικονομίας του περιβάλλοντος. Ολοι στέκονται στο πλευρό του Γιώργου.

Οσο βρίσκεται στο Υπουργείο Εξωτερικών τον παρακολουθούν να αναδεικνύεται σε στέλεχος πρώτου μεγέθους, να εφαρμόζει την πολιτική προσέγγισης προς την Τουρκία στην οποία ξέρουν ότι πιστεύει βαθιά, να αγωνίζεται για την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ενωση και τελικά να αναλαμβάνει την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ, 30 χρόνια μετά την ίδρυσή του. Ζουν μαζί του τα «πέτρινα» χρόνια της αντιπολίτευσης, της εσωκομματικής αμφισβήτησης και μετρούν μαζί τους αληθινούς τους φίλους. Σήμερα, η οικογένεια ζει εν αναμονή της ανάδειξης του τρίτου Παπανδρέου στην πρωθυπουργία της Ελλάδας. Η μητέρα του, όμως, μαχητική φεμινίστρια στα 86 της, δηλώνει ευθέως ότι περιμένει η τέταρτη γενιά των Παπανδρέου στην πολιτική να εκπροσωπηθεί από μια γυναίκα. Μια Μαργαρίτα Παπανδρέου.

Φαίη Καραβίτη

Πηγή: Έθνος