Φιλί της ζωής στις αρχαιότητες

Οι αρχαιολόγοι της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων έχουν κάθε λόγο να νιώθουν ευτυχείς, καθώς, σε συνεργασία με την «Αττικό Μετρό ΑΕ», τα λουτρά «Φοίνιξ», που βρίσκονται κοντά στο ναό των Αγίων Αποστόλων και αποτελούν ένα από τα πλέον σημαντικά μνημεία της οθωμανικής περιόδου, σταμάτησαν να ρημάζουν και μετατράπηκαν σε εργαστήριο συντήρησης των ευρημάτων.

«Το μνημείο είναι κηρυγμένο ιστορικό και διατηρητέο, αλλά, επειδή δεν ήταν ενταγμένο σε κάποιο πρόγραμμα, καταστρεφόταν. Λόγω της κατασκευής του μετρό στη Θεσσαλονίκη, βρέθηκε η χρυσή ευκαιρία ώστε να γίνουν εργασίες συντήρησης και αποκατάστασής του. Σήμερα, το κτίριο έχει πάρει ζωή», εξηγεί η διευθύντρια της 9ης ΕΒΑ, Μελίνα Παϊσίδου, επισημαίνοντας ότι τα ευρήματα που έρχονται στο φως στους σταθμούς εκείνους για τους οποίους την ευθύνη ανασκαφής έχει η 9η Εφορεία (διακλάδωση του μετρό προς Σταυρούπολη, πλατεία Δημοκρατίας, Βενιζέλου και Αγίας Σοφίας) περνούν απαραιτήτως από τα λουτρά «Φοίνιξ» προκειμένου να τους δοθεί το «φιλί της ζωής» από τους συντηρητές.

Πρώτες βοήθειες

Οι συντηρητές, που καθημερινά έρχονται σε άμεση επαφή με αντικείμενα που χρονολογούνται πολλές εκατοντάδες χρόνια πριν, νιώθουν δέος αγγίζοντας, για παράδειγμα, ένα αγγείο μέσω του οποίου μια οικογένεια της βυζαντινής Θεσσαλονίκης είχε στο σπίτι της νερό ή ένα νόμισμα με το οποίο γίνονταν οι συναλλαγές των προγόνων μας.

Πώς είναι, άραγε, να έρχεσαι σε τόσο στενή επαφή με ένα αντικείμενο το οποίο ήταν καλά κρυμμένο για αιώνες; «Νιώθω, όπως και όλοι οι συντηρητές, ότι είμαι τυχερή, επειδή είμαι ο ενδιάμεσος ανάμεσα στο χτες και το σήμερα. Οταν ένα αντικείμενο φτάνει στα χέρια μου καταπονημένο μετά την ανασκαφή, χρειάζεται αρχικά τις πρώτες βοήθειες για να συνέλθει από το σοκ που του προκαλεί το ότι επανέρχεται στον αέρα και το φως. Μετά αρχίζουν οι παρεμβάσεις για να διασφαλιστεί η ακεραιότητά του», εξηγεί η συντηρήτρια έργων τέχνης και αρχαιοτήτων Ρένα Χειμωνίδου.

Η προσπάθεια της κ. Χειμωνίδου, όταν συντηρεί ένα αρχαιολογικό εύρημα, είναι η διατήρηση των στοιχείων, του χαρακτήρα, της ταυτότητας και της εποχής του. «Στη συντήρηση αρχαιολογικών ευρημάτων μεγάλη σημασία έχει να δείξουμε στους ανθρώπους του σήμερα τη χρήση που είχε το εύρημα πριν από αιώνες. Κάθε αντικείμενο που έρχεται στο φως είναι φορέας μηνυμάτων από έναν άλλον τόπο κι έναν άλλο χρόνο. Τα μηνύματα αυτά δεν πρέπει να χάνονται κατά τη διαδικασία της συντήρησης», υπογραμμίζει η κ. Χειμωνίδου.

Δέος

Η Ευαγγελία Μίχου, επίσης συντηρήτρια έργων τέχνης και αρχαιοτήτων, δηλώνει ότι ένιωσε δέος την πρώτη φορά που ήρθε σε επαφή με υλικό ανασκαφής, πριν από περίπου οκτώ χρόνια. «Ενιωσα δέος, το οποίο μου το προκάλεσε η αίσθηση ότι μόνον εγώ και οι δημιουργοί του αντικειμένου, πριν από πολλές εκατοντάδες χρόνια, ήρθαμε τόσο κοντά με το ίδιο αντικείμενο. Σκέφτηκα τα χρόνια που μας χωρίζουν, προσπάθησα να φανταστώ τον άνθρωπο που δημιούργησε το αντικείμενο και το λόγο για τον οποίο το έφτιαξε, αφήνοντας σε δεύτερη μοίρα τη χρηστική αξία του ευρήματος. Το νοητό ταξίδι στο παρελθόν το κράτησα μόνο για μένα. Το αντικείμενο φιλοξενείται σήμερα σε μουσείο και το χαίρονται όλοι», εξιστορεί η κ. Μίχου.

Σήμερα, κάθε εύρημα που φτάνει στα χέρια της τυγχάνει της ιδιαίτερης προσοχής της. «Δεν προσπαθώ να κάνω τα αντικείμενα που συντηρώ να φαίνονται καινούργια. Αυτό που επιδιώκω είναι να κρατήσουν την ιστορικότητά τους, τα στοιχεία που δέχτηκαν με το πέρασμα των χρόνων, ακόμη και τη διάβρωση που έχουν υποστεί με το πέρασμα των αιώνων. Θεωρώ ότι το να αφαιρέσεις όλες τις φθορές από ένα αρχαιολογικό εύρημα και να το κάνεις να φαίνεται σαν καινούργιο του στερεί κάτι από το παρελθόν του», καταλήγει η κ. Μίχου.

Βενετσιάνικο δουκάτο

«Εναν ολόκληρο κόσμο αποκαλύπτουν τα νομίσματα που έρχονται στο φως», σύμφωνα με την αρχαιολόγο - νομισματολόγο Ελένη Λιάντα. «Σε μια περιοχή γεμάτη με πολυκατοικίες, όπως είναι το κέντρο της Θεσσαλονίκης, ήταν δύσκολο να πραγματοποιηθεί ανασκαφή. Το μετρό αποτελεί μια χρυσή ευκαιρία για να έρθουν στο φως άγνωστες πτυχές από την ιστορία της Θεσσαλονίκης, γενικότερα, αλλά και την οικονομική της ιστορία, ειδικότερα», σημειώνει η κ. Λιάντα.

Αναφέρει ότι μέχρι στιγμής έχουν έρθει στο φως από τις ανασκαφικές εργασίες της 9ης ΕΒΑ κι έχουν συντηρηθεί 2.000 νομίσματα. Ανάμεσά τους δύο χρυσά οθωμανικά, ένα βενετσιάνικο χρυσό δουκάτο κι ένα χρυσό βυζαντινό.

Πώς είναι να αγγίζεις ένα νόμισμα το οποίο αποτελούσε το μέσο των συναλλαγών πριν από πολλές εκατοντάδες χρόνια; «Αποτελεί μία συγκλονιστική εμπειρία. Κάθε νόμισμα φέρει επάνω του πολλές πληροφορίες, όπως ποια ήταν η αρχή που το εξέδωσε, το νομισματοκοπείο, ενώ βοηθά σε πολλές αναλύσεις, ακόμη και στιλιστικές, της εποχής που δημιουργήθηκε», καταλήγει η κ. Λιάντα.

Ο έφηβος

«Πριν από λίγους μήνες, είχα στο γραφείο μου το μαρμάρινο κεφάλι ενός έφηβου αγοριού, ύψους περίπου 20 εκατοστών, το οποίο ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια των ανασκαφών που γίνονται λόγω μετρό. Ηταν ένα πρόσωπο πανέμορφο, ενδεχομένως το πιο όμορφο από όλα τα αντικείμενα που έχω σχεδιάσει μέχρι σήμερα. Η αίσθηση ήταν συγκλονιστική. Ο έφηβος, που ήρθε στο φως μετά από χιλιάδες χρόνια, με κοιτούσε στα μάτια, λες και ήταν αληθινός. Ημασταν αυτός, εγώ, το χαρτί και το μελάνι μου». Τα λόγια αυτά ανήκουν στο Θόδωρο Ζωντανό, ο οποίος σχεδιάζει και αποτυπώνει τα αρχαιολογικά ευρήματα, χωρίς τη χρήση υπολογιστή, αλλά αποκλειστικά με το χέρι. Δηλώνει ότι νιώθει δέος κάθε φορά που έρχεται σε επαφή με ένα νέο εύρημα. «Κάθε αντικείμενο που φτάνει στα χέρια μου έχει τη δική του ιστορία», σημειώνει.

Για τον τεχνικό συντήρησης Φώτη Φερενίδη, «οτιδήποτε παλιό, το οποίο υπήρχε πριν από μένα, μου προκαλούσε πάντα συγκίνηση». Ποια είναι η κορυφαία στιγμή της δουλειάς του; «Η στιγμή που βάζεις στη θέση του το τελευταίο κομμάτι σε ένα κεραμικό εύρημα. Διότι συνήθως στην αρχή παραλαμβάνεις ένα σωρό από κομμάτια, τα οποία ανήκουν σε διάφορα αντικείμενα και εσύ καλείσαι να τα συναρμολογήσεις. Οταν ολοκληρώνεται η διαδικασία για καθένα από τα αντικείμενα που έρχονται στο φως, είναι μια μοναδική στιγμή», εξηγεί ο κ. Φερενίδης

Με τις εργασίες του μετρό έρχονται στο φως άγνωστες πτυχές από την ιστορία της Θεσσαλονίκης

Μοναδικοί, πολύτιμοι αρχαιολογικοί θησαυροί έρχονται καθημερινά στο φως χάρη στο... μετρό. Για τις ανάγκες κατασκευής του έργου πραγματοποιείται η μεγαλύτερη αρχαιολογική ανασκαφή που έχει γίνει ποτέ στη Θεσσαλονίκη, σε μία έκταση 19.200 τετραγωνικών μέτρων!

Αναστηλώθηκε το μνημείο του Πασά Χαμάμ

Ενα από τα πιο σημαντικά μνημεία της οθωμανικής περιόδου της Θεσσαλονίκης, που είχε σχεδόν εγκαταλειφθεί και λειτουργούσε ως αποθήκη, το Πασά Χαμάμ, γνωστότερο ως λουτρά «Φοίνιξ», πήρε και πάλι ζωή. Οι εργασίες κατασκευής του μετρό στάθηκαν αφορμή για να εκτελεστούν εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης στο μνημείο, ως αποτέλεσμα συνεργασίας ανάμεσα στην «Αττικό Μετρό ΑΕ», το φορέα που έχει την ευθύνη επίβλεψης κατασκευής του μετρό. και την 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (ΕΒΑ) Θεσσαλονίκης.

Οπως εξηγεί η διευθύντρια της εφορείας, Μελίνα Παϊσίδου, «το Πασά Χαμάμ (βρίσκεται στη συμβολή των οδών Πηνειού, Κάλβου και Καρατζά, νότια της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων) χτίστηκε γύρω στα 1520 - 1530 από το διοικητή της Θεσσαλονίκης, βεζύρη Τσεζερή Κασίμ Πασά, ο οποίος, την ίδια περίοδο, μετέτρεψε και το ναό των Αγίων Αποστόλων σε τζαμί και πιθανώς τα δύο κτίρια να είχαν κάποια λειτουργική σχέση. Αρχικά λειτουργούσε ως απλό λουτρό, αλλά σε μεταγενέστερη εποχή έγινε διπλό, με αντρικά και γυναικεία τμήματα. Λειτουργούσε ως δημόσιο λουτρό με την επωνυμία ''Φοίνιξ'' έως το 1981, οπότε και κρίθηκε επικίνδυνο, λόγω του σεισμού του 1978».

Η «Αττικό Μετρό ΑΕ» ολοκλήρωσε πρόσφατα τις εργασίες συντήρησής του και σήμερα το κτίριο λειτουργεί ως χώρος μελέτης και συντήρησης των κινητών ευρημάτων των αρχαιολογικών ανασκαφών. Από την πλευρά της «Αττικό Μετρό» η επίβλεψη των εργασιών έγινε από το μηχανικό Γιώργο Παλυβό και τον αρχιτέκτονα αρχαιολόγο Πασχάλη Ανδρούδη.

«Οάσεις μνήμης»

Τα λουτρά, μαζί με το ναό των Αγίων Αποστόλων, βρίσκονταν στο δυτικό άκρο της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, σε απόσταση αναπνοής από τα τείχη και σήμερα αποτελούν μνημειακό συγκρότημα. Στο πλαίσιο αυτό, η 9η ΕΒΑ θέλει να τύχουν κοινής αντιμετώπισης και ανάδειξης σε ένα πρόγραμμα ανάπλασης της περιοχής. «Εχουμε καταθέσει μελέτη στο υπουργείο Πολιτισμού, με τίτλο ''Οάσεις Πρασίνου και Μνήμης'', η οποία είναι υπό έγκριση και προβλέπεται να χρηματοδοτηθεί από το ΕΣΠΑ, προκειμένου να δημιουργηθεί μία πράσινη διαδρομή για τους επισκέπτες της περιοχής, ουσιαστικά ένας αρχαιολογικός περίπατος. Παράλληλα, ο δήμος Θεσσαλονίκης μέσα στο μήνα θα μας καταθέσει τη δική του μελέτη για τον ευρύτερο εξωραϊσμό του χώρου, με την οποία θα δίνει απάντηση σε ζητήματα κυκλοφορίας, φωτισμού, ασφαλτόστρωσης κ.ά.», επισημαίνει η κ. Παϊσίδου.

Τα ευρήματα

Στο πλαίσιο της κατασκευής του μετρό της Θεσσαλονίκης, 19.200 τ.μ. μπαίνουν στο... μικροσκόπιο της αρχαιολογικής σκαπάνης, με τις σχετικές εργασίες να αναμένεται να διαρκέσουν σε καθέναν από τους 13 σταθμούς του έργου από έξι μήνες μέχρι και δύο χρόνια, ανάλογα με τα ευρήματα που θα έρθουν στο φως.

Πηγή: Αγγελιοφόρος