Η Επανάσταση του '21 της Χαλκιδικής. Η απαξίωση της και ο George Finley

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ του ΄21 ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ.
 Η ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΤΗΣ και ο George Finley.
Μία Πολιτικοϊστορική Προσέγγιση του Θέματος

Αθανάσιος Τσαμουρτζής

 Η Επανάσταση της Χαλκιδικής του 1821  με τη μεγάλη διάρκεια της και με τις μεγάλες αναστατώσεις και καταστροφές, που παρατηρήθηκαν σ΄όλη τη Χαλκιδική,  ήταν αναμφισβήτητα ένα μεγάλο ιστορικό γεγονός εθνικών διαστάσεων, μεγάλης στρατιωτικής και σημειολογικής σημασίας τότε και σήμερα, διότι απέδειξε κατά μη αμφισβητούμενο τρόπο, ότι

1. Η μεγάλη εθνική προσπάθεια του 1821 δεν ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός της νοτίου Ελλάδος και των νησιών της περιοχής, αλλά ένας γενικότερος πανελλήνιος ξεσηκωμός από το Νότο μέχρι το Βορρά, όλης της Ελλάδος


2. Η επανάσταση της Χαλκιδικής ήταν μία αυθόρμητη πατριωτική εκδήλωση. Εκδηλώθηκε  ταυτόχρονα με τις άλλες περιοχές του Νότου. Ηταν ένας ξεσηκωμός του ντόπιου πληθυσμού, χωρίς παραινέσεις ή άλλα κίνητρα. Ο πληθυσμός ανταποκρίθηκε αυθόρμητα στο επαναστατικό κάλεσμα της Αρχής και μόνο και τίποτε άλλο. Είχε δε Αρχηγό και Πολέμαρχο τον τραπεζίτη Εμμ. Παπά, ο οποίος είχε επιλεγεί γιά τη θέση αυτή από τον Δημ. Υψηλάντη, τον τότε Γενικό Αρχηγό της Επανάστασης.

3. Με την επανάσταση αυτή, λόγω της εγγύτητας της Χαλκιδικής με το κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθηλώθηκε στη Βόρειο Ελλάδα, το πρώτο χρόνο της Ελληνικής Επανάστασης, μία μεγάλη τουρκική στρατιά, όλο το τότε διαθέσιμο στρατιωτικό δυναμικό του Δυνάστη και περιορίστηκε έτσι ουσιωδώς η τουρκική στρατιωτική παρουσία στις νοτιότερες επαναστατημένες περιοχές προς όφελος της ελληνικής πλευράς

Βεβαίως πλην της Χαλκιδικής, αλλά τον επόμενο χρόνο, το 1822, επαναστάτησαν και άλλες περιοχές της Βορείου Ελλάδος, αλλά στις επαναστάσεις αυτές βλέπουμε άλλες διαδικασίες. Βλέπουμε παρεμβάσεις και προτροπές ισχυρών παραγόντων της περιοχής, που επιτάχυναν τις εξελίξεις.

Στη Χαλκιδική δεν έχουμε επώνυμους τοπικούς παράγοντες των γεγονότων αλλά μόνο ένα κάλεσμα της επίσημης επαναστατικής Αρχής, της Φιλικής Εταιρείας,  στο οποίο ανταποκρίθηκαν αμέσως οι κάτοικοι και τίποτε άλλο. Eτσι απλά και αυθόρμητα ξεσηκώθηκαν οι Χαλκιδικιώτες και αυτοί υπέστησαν πρώτοι το πρώτο ολοκαύτωμα του ελληνισμού

Παρ΄όλα αυτά η Επανάσταση της Χαλκιδικής βρίσκεται, κατ΄ουσίαν, στην αφάνεια της εθνικής μνήμης. Σ΄αυτό έχουμε και τη μαρτυρία του μεγάλου Παναγιώτη Κανελλόπουλου(1)

Βεβαίως τώρα τελευταία είχαμε μία μεγάλη, πολύ μεγάλη εξέλιξη. Είχαμε την ανέγερση ενός μεγαλοπρεπούς μνημείου - του μεγαλοπρεπέστερου μνημείου του Αγώνα του ΄21 - στη περιοχή των Βασιλικών με πρωτοβουλία του Παγχαλκιδικού Σύλλογου Θεσσαλονίκης «Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ», που μας θυμίζει και θα μας θυμίζει την επανάσταση της Χαλκιδικής του 1821 σε τοπικό προς το παρόν επίπεδο. Εστω και αυτό. Ηταν μία μεγάλη εξέλιξη. Το όλο θέμα κινδύνευε να ξεχαστεί στο σύνολό του.

Πολλές φορές αναρωτηθήκαμε σε τι οφείλεται η έλλειψη αυτή εθνικής μνήμης.

Η Επανάσταση της Χαλκιδικής δεν έμεινε απαρατήρητη στην εποχή της. Ηταν το πρώτο ολοκαύτωμα του Αγώνα. Πολλοί έλληνες σπεύσανε σε βοήθεια και πολλές περιοχές φιλοξένησαν τους καταδιωκόμενους χαλκιδικιώτες. Πλήν όμως ήταν πολύ ενωρίς, ήταν το πρώτο ολοκαύτωμα του Αγώνα, γιά να αφυπνισθεί η διεθνής κοινή γνώμη και για να εμφανισθεί κάποιος Delakroix να υμνήσει τα γεγονότα, να μη ξεχαστούν και να μείνουν στη μνήμη του Εθνους.

Μας δόθηκε πολλές φορές η ευκαιρία να διαπιστώσουμε, ότι η έλλειψη αυτή εθνικής μνήμης δεν είναι ένα πρόσφατο φαινόμενο. Είναι πολύ παλαιότερο. Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι το βλέπουμε ακόμη και στην πρώτη περίοδο, στην αρχή, της Επανάστασης του 1821 και φαίνεται, ότι η αποσιώπηση αυτή ήταν τότε σκόπιμη από πολιτικές και άλλες ανάγκες εκείνων των ημερών
Κανείς δεν φρόντισε να κρατηθεί ζωντανό το αξιόλογο αυτό - από κάθε πλευρά – γεγονός της Επανάστασης της Χαλκιδικής.

Ο αρχηγός της Επανάστασης της Χαλκιδικής, ο Εμμ. Παπάς, τιμήθηκε κατά την ταφή του στην Υδρα. 

Αλλά απ΄εκεί και πέραν όμως απολύτως τίποτε. Απόλυτη σιγή μέσα στην αγγλόφιλη Υδρα και αλλού

Πρόσφατα μας δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσουμε το μεγάλο Ιστορικό έργο του George Finley η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ κατά μετάφραση του μεγάλου Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και με δαπάνες εκτύπωσης του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων

Πρόκειται για ένα μεγάλο κλασσικό έργο και δεν υπάρχει ιστορικός, που διαπραγματεύεται θέματα της Επανάστασης του 1821 και να μη μνημονεύει, με τον ένα ή άλλο τρόπο, το βιβλίο αυτό

Ο G. Finley ήταν άγγλος, ο οποίος εγκατέλειψε τις πανεπιστημιακές του σπουδές και συνόδεψε τον λόρδο Βύρωνα κατά την έλευση του στο Μεσολόγγι, περί το 1823.

Είναι δε γνωστό, ότι ο λόρδος Βύρων υπήρξε ο μεγάλος θεμελιωτής της αγγλικής παρουσίας στον ελλαδικό χώρο.

Ο δε G. Finley, μετά το θάνατο του Βύρωνα, έμεινε μονίμως στην Ελλάδα, εργαζόμενος, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ως απλός αγρότης και πέθανε πάμφτωχος (2)

Ο G. Finley δεν ήταν στην Ελλάδα, όταν συνέβησαν τα γεγονότα στη Χαλκιδική. Kατά συνέπεια Ο G. Finley πρέπει να περιέγραψε τα γεγονότα της Χαλκιδικής, όπως αυτά παρουσιάζονταν τότε στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα του περιβάλλοντός του. Οι εφημερίδες ήταν λίγες και οι πολεμικοί ανταποκριτές άγνωστοι

Βλέπουμε λοιπόν, ότι ο G. Finley στο βιβλίο του ( Α΄τόμος, σελ.248)

+ δεν περιλαμβάνει την Επανάσταση της Χαλκιδικής στο Κεφάλαιο Γ΄  Η έκρηξις της Επαναστάσεως εν Ελλάδι, καίτοι η Επανάσταση στη Χαλκιδική άρχισε ενόπλως στις 16 Μαίου 1821, όταν η Υδρα προσεχώρησε στην Επανάσταση στις 16 Απριλιου 1821 = με ισχυρή παρέμβαση του μετέπειτα δολοφονηθέντος Οικονόμου - και αργότερα στις 24 Μαίου 1821 οι κάτοικοι του Μεσολογγίου προσεχώρησαν και αυτοί επίσης στην Επανάσταση.

+ Οι εκδηλώσεις λοιπόν της προσχώρησης  της Υδρας και του Μεσολογγίου στην Επανάσταση αποτελούσαν, κατά τον G. Finley, σπουδαία γεγονότα της έναρξης του Μεγάλου Αγώνα και έπρεπε να ενταχθούν στο Κεφάλαιο Γ΄  Η έκρηξις της Επαναστάσεως εν Ελλάδι, όχι όμως και τα τρέχοντα τότε θερμά γεγονότα της Χαλκιδικής της 16 Μαίου 1821.

+  Στις 16 Μαίου 1821 οι Χαλκιδικιώτες δεν προσχωρούσαν στην Επανάσταση αλλά πολεμούσαν τους Τούρκους και έχυναν το αίμα τους μέσα και έξω από τον Πολύγυρο. Παρ΄όλα αυτά τα γεγονότα της Χαλκιδικής δεν μπορούσαν να ενταχθούν, κατά τον G. Finley, στο Κεφάλαιο Γ΄  Η έκρηξις της Επαναστάσεως εν Ελλάδι

+ Τα θερμά γεγονότα της Χαλκιδικής εντάχθηκαν,  από τον G. Finley, στο επόμενο κεφάλαιο του βιβλίου του, στο Κεφάλαιο Δ΄ Πολιτική και διαγωγή του Σουλτάνου Μαχμούτ του Β΄

Ο G. Finley δεν εντάσσει λοιπόν τα γεγονότα της Χαλκιδικής  στο Κεφάλαιο Γ΄  Η εκρηξις της Επαναστάσεως εν Ελλάδι, αλλά παίρνει όμως αφορμή απ΄αυτά για να ασκήσει μία ασυνήθιστη σε δριμύτητα κριτική προς τους Φιλικούς,
Χαρακτηρίζει τους Φιλικούς ανίκανους και  πωρωμένους.   Δεν ήταν, γράφει, άνδρες «.. ευθύβουλοι και δράσεως».  Τους χαρακτηρίζει ακόμη σαν αλαζόνες και στενόμυαλους. Τους κατηγορεί ότι δεν εκμεταλλεύτηκαν την ελληνικότητα, τη μαχητικότητα, τον ενθουσιασμό  και το ευάριθμο των ελλήνων κατοίκων της Χαλκιδικής ως και τη διαμόρφωση του χώρου να οργανώσουν σ΄αυτήν (στη Χαλκιδική) ένα αποτελεσματικό στρατιωτικό μέτωπο εναντίον των Οθωμανών.

Σχολιάζοντας, ενσυντομία, τα γραφόμενα  αυτά του G. Finley, θα θέλαμε να παρατηρήσουμε, ότι

+ Ο G. Finley πρώτον προσπαθεί να υποβαθμίσει την Επανάσταση της Χαλκιδικής. Επιδερμική και ψυχρή είναι η περιγραφή των πολεμικών γεγονότων, που κάμνει, και αγνοεί τελείως τις συνέπειες τους, που ήταν προς όφελος των πολεμικών πραγμάτων του Νότου.

+ και δεύτερο υπονοεί, ότι η Επανάσταση της Χαλκιδικής ήταν ένα καθαρά αποτυχημένο στρατιωτικό έργο των Φιλικών, με το οποίο αυτοί έδωσαν εξετάσεις και απέτυχαν παταγωδώς.

Κατά συνέπεια – αφήνει να νοηθεί συμπερασματικά – οι Φιλικοί δεν μπορούσαν να έχουν ηγετικές φιλοδοξίες στα δρώμενα στις ελεύθερες περιοχές και επομένως ο τότε Αρχηγός της Επανάστασης, Γενικός Επίτροπος της Αρχής,  Φιλικός, Δημήτριος Υψηλάντης, δεν θα ήταν ο ενδεδειγμένος από τις περιστάσεις να ηγείται του Αγώνος. Επρεπε ο ίδιος και το περιβάλλον του να πάνε στο περιθώριο.

Ετσι τα δρώμενα τότε της Χαλκιδικής φαίνεται να έγιναν, τελικά, επιχειρήματα γιά την απομάκρυνση του Δημ. Υψηλάντη και των άλλων Φιλικών από την Αρχηγία του Αγώνα.

Πράγματι κατά τη διάρκεια της θερμής αυτής περίοδου, των γεγονότων της Χαλκιδικής, ο Δημ. Υψηλάντης ενέδωσε (Αύγουστος 1821)   και ανέθεσε τελικά στον  εκλεκτό αργότερα του Λόρδου Βύρωνα πασίγνωστο πολιτικό Αλεξ. Μαυροκορδάτο την πολιτική και στρατιωτική οργάνωση της Στερεάς Ελλάδος, ως επιθυμούσε και επεδίωκε ο ίδιος με ιδιαίτερη επιμονή. Η πράξη αυτή του Δημ. Υψηλάντη χαρακτηρίστηκε σαν πρώτο ρήγμα της εξουσίας του (της αρχηγίας του), την οποία λίγο αργότερα έχασε εξολοκλήρου

Συνεπώς αυθόρμητα δημιουργείται η υποψία, ότι η Επανάσταση της Χαλκιδικής, παρά την προφανή σπουδαιότητά της, χάθηκε μέσα στις πολιτικές τακτικές ή άλλες διαμάχες και σκοπιμότητες της πρώτης περιόδου του Αγώνα

Όπως όμως και να έχουν τα πράγματα το γεγονός είναι ένα:

 Η Επανάσταση της Χαλκιδικής ήταν το  ένα και το μοναδικό πολεμικό γεγονός - στον Ελλαδικό χώρο - το οποίο οργάνωσε, χρηματοδότησε και διηύθυνε εξολοκλήρου η Φιλική Εταιρεία.

Σαν τέτοιο θέμα φαίνεται να ενεπλάκη στην πολιτική διαμάχη της εποχής και χάθηκε μαζί με την επιρροή της Φιλικής Εταιρείας στα πολιτικά δρώμενα του Αγώνα

Ετσι θα πρέπει να βλέπουμε το όλο θέμα ή έτσι θα πρέπει ν΄αρχίσουμε τις προσπάθειας μας για επαναφορά της Εθνικής Μνήμης περί των γεγονότων της Χαλκιδικής.

Προς σύγκριση και γενικότερη εκτίμηση των πραγμάτων θα θέλαμε να σημειώσουμε, ότι τον επόμενο χρόνο το 1822 = μεταξύ 22 Φεβρουαρίου ή κατ΄άλλους τον Μάρτιο και 18 Απριλίου, δηλ. το μέγιστο δύο μήνες είχαμε την επανάσταση της Βεροίας - Ναούσης - Εδέσσης με τους Ζαφείρη ή Ζαφειράκη Θεοδόσιο από τη Ναούσα, τον Καρατάσο Αναστάσιο από τη Βέροια και τον Γάτσο Αγγελο από την Εδεσσα, οι οποίοι κατά τη μάχη της Ναούσης «…εξωσθέντες ευκόλως…έφυγαν μετ΄ολίγων οπαδών», γράφει ο G. Finley

Ακολούθησαν πράξεις ηρωισμού και φοβερές σφαγές του πληθυσμού. Ο μεν Ζαφειράκης προτίμησε να μείνει στα πέριξ της Ναούσης φοβούμενος προφανώς την αντεκδίκηση την Φιλικών, διότι προηγουμένως είχε κατηγορηθεί ότι εξαιτίας του οι Τούρκοι σκότωσαν τον Φιλικό Μετσοβίτη Υπατρο Δημήτριο, που πήγε να τον συναντήσει προς μύηση του στη Φιλική Εταιρεία. Ο Ζαφειράκης προδόθηκε λίγο αργότερα στους τούρκους και είχε πολύ άσχημο τέλος ως και η γυναίκα του

Οι άλλοι δύο Καρατάσος και Γάτσος έφυγαν για τις ελεύθερες νότιες περιοχές. Εντάχθηκαν στη ομάδα του Μαυροκορδάτου, επέζησαν πολιτικά, θεωρήθηκαν δε ως οι κατ΄εξοχήν εκπρόσωποι όλων των Επαναστάσεων της Μακεδονίας και έτσι τιμήθηκαν (οι ίδιοι ουδεμία επαφή είχαν ποτέ με τη Φιλική Εταιρεία).

 Τελευταία η Νάουσα κηρύχθηκε και αυτή Ιερή Πόλη, κατά το πρότυπο του Μεσολογγίου. Αλλο ένα βήμα γιά να ξεχαστεί η προσφορά της Χαλκιδικής και των κατοίκων της στον Αγώνα, όπως θα το ήθελαν παλαιότερα  οι πολιτικές ανάγκες και οι άλλες σκοπιμότητες των κρατούντων εκείνων των ημερών.

Παρ΄όλα αυτά δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι και η Επανάσταση της Ναούσης-Βέροιας-Εδέσσης προσέφερε και αυτή πάρα πολλά στον Αγώνα. Η τουρκική στρατιά του Βορρά καθυστέρησε εξ αιτίας της και άλλο προτού προωθηθεί προς Νότο προς όφελος των εκεί ελληνικών στρατιωτικών πραγμάτων.

Αλλά και οι διαφυγόντες της σφαγής κάτοικοι της Χαλκιδικής, που εγκαταστάθηκαν στις νότιες περιοχές του ελεύθερου χώρου, έμειναν και αυτοί χωρίς ηγεσία, χωρίς προστασία και καθοδήγηση, έξω των εξελίξεων. Ετσι έμειναν όλη τη περίοδο του Αγώνα. Κανείς δεν φρόντισε να τους εντάξει στις επαναστατικές ομάδες του Αγώνα ή να βελτιώσει τη θέση τους. Πλήρης εγκατάλειψη τότε και μετά.  Να μάθουν καλά το μάθημα τους οι Χαλκιδικιώτες και να μη υπακούουν τυφλά στα κελεύσματα της Φιλικής Εταιρείας!

Παρ΄όλα αυτά η μετέπειτα από το Νότο εμπνευσμένη και καλά οργανωμένη επανάσταση του Βορρά  του 1854 από τη Χαλκιδική  αποφασίστηκε να ξεκινήσει και απ΄αυτήν ξεκίνησε, προφανώς για λόγους εθνικής αφοσίωσης και των μη αμφισβητούμενων έντονων εθνικών φρονημάτων των Χαλκιδικιωτών.

Πλέον αυτών είχαμε εκείνη τη περίοδο και μία μερική αποκατάσταση των εκδιωχθέντων Χαλκιδικιωτών της περιοχής της Αταλάντης πιθανώς ενόψει των σχεδιαζομένων τότε επαναστατικών γεγονότων του 1854 για να καταλήξουμε τελικά στα δραματικά γεγονότα με τους επίστρατους της Χαλκιδικής του 1917 για τα οποία δυστυχώς δεν γνωρίζουμε να έγινε μέχρι τούδε ο ενδεδειγμένος σχολιασμός ως  και η αποκατάσταση της μνήμης των θανόντων. Να τους κάμναμε τουλάχιστο ένα μνημόσυνο.

Παρ΄όλα αυτά ένα είναι το γεγονός, ότι κατά την στιγμή της εκτέλεσής τους ήταν νομιμόφρονες πολίτες – εμμένοντες στις απόψεις τους μέχρι υπερβολής, γνήσιοι απόγονοι των παππούδων τους του ΄21 - ανεξάρτητα αν εκ των υστέρων απεδείχθη να μη είχαν σωστή ενημέρωση πράγμα όμως δικαιολογημένο για τις επικρατούσες τότε συνθήκες. Αλλά έχουμε και συνέχεια.

Ασχολούμαστε σήμερα και προσπαθούμε να μάθουμε ποίοι Κρήτες παρήλασαν (δεν πολέμησαν) στις διάφορες πόλεις της Χαλκιδικής το 1912 και δεν σχολιάζουμε άλλα ζωτικά γεγονότα, που έχουν σχέση με την πρόσφατη ιστορία μας.

Η πράξη της παρέλασης μόνο των Κρητών στη Χαλκιδική δεν δικαιολογείται εκ των πραγμάτων.  Ηταν πράξη αναμφίβολα ανιστόρητη, επιπόλαιη και ευνοιοκρατική. Για λόγους σεβασμού προς την ιστορία της Χαλκιδικής, του ολοκαυτώματός της και για λόγους αναγνώρισης αναμφισβήτητων ιστορικών γεγονότων και συμμετοχής  σ΄όλους τους Αγώνες του Εθνους έπρεπε στα αγήματα παρέλασης της Χαλκιδικής να συμμετείχαν στρατιώτες από περισσότερες περιοχές της Ελλάδος. Επρεπε να υπήρχε μεγάλη αντιπροσώπευση του Νότου και μεγαλύτερος σεβασμός

Πρέπει κάποτε να αρχίσουμε να λέμε τα πράγματα με το πραγματικό τους όνομα.

Η Χαλκιδική προσέφερε πάρα πολλά τότε στον Εθνικό Αγώνα. Ισως να έγινε και η αφορμή να εκδηλωθεί, υπό την σκιά της,  και η μετέπειτα Επανάσταση της Βεροίας- Ναούσης- Εδέσσης.

Η Επανάσταση της Χαλκιδικής προσφέρει ακόμη και σήμερα πάρα πολλά. Εχει μεγάλο σημειολογικό περιεχόμενό στην αντιμετώπιση ανιστόρητων και κακόβουλων απόψεων, που προβάλλουν και σήμερα ακόμη πολλοί καλοθελητές.

Εμείς οι απόγονοι εκείνων των ηρώων οφείλουμε να αγωνιστούμε για την αποκατάσταση της μνήμης τους και της εθνικής προσφοράς τους
Θα πρέπει να κινηθούμε προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ενός τοπικού Εθνολογικού Μουσείου, στο Πολύγυρο, όπου εκδηλώθηκε πρώτα η Επανάσταση, προκειμένου το Ιδρυμα αυτό ν΄ αποτελέσει το εφαλτήριο οργάνωσης σχετικών ημερίδων και συνεδρίων κύρους ως και συναφών μελετών προς ανεύρεση των λόγων που οδήγησαν στην απαξίωση της Επανάστασης του 1821 της Χαλκιδικής προς αποκατάσταση της μνήμης των προγόνων μας προς όφελος όχι μόνο της Χαλκιδικής αλλά και του Εθνους γενικότερα, όπως άλλωστε μας υπέδειξε παλαιότερα και ο μεγάλος Παναγιώτης Κανελλόπουλος(1)

Δεν πρέπει να χαθεί άλλος χρόνος. Το ΚΟΤΣΙΑΝΑΔΙΚΟ στο Πολύγυρο προσφέρεται για την άμεση εγκατάσταση και λειτουργία του τοπικού αυτού Εθνολογικού Μουσείου Χαλκιδικής για το οποίο τόσα πολλά έχουν γραφεί(3). Μπορούν και πρέπει να χρησιμοποιηθούν όλες οι αίθουσές τους και όχι μόνο μία αίθουσά του, ως προτάθηκε.

+ Εκεί μπορούν να διοργανώνονται συναφείς ημερίδες και ολιγάριθμες συναντήσεις.
+ Εκεί μπορεί να στεγαστεί η γραμματειακή υποστήριξη του Μουσείου
+ Εκεί μπορεί να στεγαστεί η σχετική βιβλιοθήκη
+ Εκεί και σε αίθουσές του μπορούν να γίνονται εκθέσεις και να εκτεθούν κέρινα ομοιώματα με παραστάσεις από την Επανάσταση της Χαλκιδικής.

Το έργο αυτό θα είναι ένα πολύ μεγάλο έργο και πολύ χρήσιμο για τον τόπο μας.

Το Εθνολογικό Μουσείο είναι η απαραίτητη προϋπόθεση, για ν΄αρχίσουν σοβαρές μελέτες και το όλο θέμα της Επανάστασης του 21 της Χαλκιδικής και τα μετέπειτα γεγονότα να προβληθούν, σοβαρά, τεκμηριωμένα, να έρθουν στην επικαιρότητα .

Μόνο έτσι μπορούμε να ελπίζουμε, ότι η Επανάσταση της Χαλκιδικής του 21 και η όλη προσφορά της θα βρεί κάποτε τη σωστή θέση της στην νεότερη ελληνική ιστορία.
Τη θέση, που της αρμόζει.

(1) Εφημερίδα ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, φύλλο 56, της 20-6-54
(2) Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNICA, τόμος 51, σελ. 696
(3) Περιοδικό ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ, τεύχος 68, Μάρτιος-Απρίλιος 2012. Εθνολογικό Μουσείο Πολυγύρου, Αθανάσιος Τσαμουρτζής