Το οθωμανικό καθεστώς της ντίμα
Ακόμα και οι τουρκόφιλος περιηγητής του 19ου αι. Ουμπιτσίνι αναγνώρισε το καταπιεστικό βάρος της οθωμανικής ντίμα, στη συγκλονιστική περιγραφή του:
Η ιστορία των υποδουλωμένων λαών είναι ίδια παντού, η μάλλον δεν έχουν ιστορία. Τα χρόνια, οι αιώνες περνούν χωρίς να φέρνουν καμία αλλαγή στην κατάσταση τους. Γενιές έρχονται και παρέρχονται μέσα στη σιωπή. Μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι φοβούνται μήπως ξυπνήσουν τους αφέντες τους, που κοιμούνται πλάι τους. Ωστόσο, αν τους εξετάσεις από κοντά, θα ανακαλύψεις ότι αυτή η ακινησία είναι μόνο επιφανειακή. Μια σιωπηλή και συνεχής αναταραχή τους διακατέχει.
Η ζωή έχει πλήρως αποσυρθεί μέσα στην καρδιά. Μοιάζουν με εκείνα τα ποτάμια που έχουν εξαφανιστεί κάτω από τη γη-αν βάλεις το αφτί σου στη γη, μπορείς να ακούσεις τον καλυμμένο ήχο των νερών τους- έπειτα αναδύονται ανέπαφα μερικά χιλιόμετρα πιο πέρα.
Αυτή είναι η κατάσταση των χριστιανικών πληθυσμών της Τουρκίας υπό τον οθωμανικό ζυγό.
Το οθωμανικό παιδομάζωμα και γενιτσαρικό σύστημα
Οι μελετητές που έχουν διεξαγάγει σοβαρές και λεπτομερείς μελέτες του παιδομαζώματος και του γενιτσαρικού συστήματος έχουν καταλήξει στα ακόλουθα συμπεράσματα. Ο Σπύρος Βρυώνης, για παράδειγμα, κάνει τις εξής σκόπιμα υποτονισμένες αλλά αδιαφιλονίκητες παρατηρήσεις:
Συζητώντας το παιδομάζωμα, ασχολούμαστε με μεγάλους αριθμούς χριστιανών που, παρά τα υλικά πλεονεκτήματα που προσφέρονταν από τον προσηλυτισμό στο Ισλάμ, επέλεγαν να παραμείνουν μέλη μιας θρησκευτικής κοινότητας που είχε στερηθεί το καθεστώς του πολίτη πρώτης τάξης. Ως εκ τούτου, η θέση που έχει υποστηριχτεί από μερικούς ιστορικούς ότι οι χριστιανοί καλωσόριζαν το παιδομάζωμα, καθώς άνοιγε θαυμάσιες προοπτικές για τΛ παιδιά τους, είναι ασυμβίβαστη με το γεγονός ότι αυτοί οι χριστιανοί δεν είχαν επιλέξει να γίνουν μουσουλμάνοι στην πρώτη περίπτωση, αλλά είχαν παραμείνει χριστιανοί.
Υπάρχουν άφθονες μαρτυρίες για την εντονότατη δυσαρέσκεια με την οποία έβλεπαν την αρπαγή των παιδιών τους. Θα ανέμενε κανείς τέτοια συναισθήματα, με δεδομένη την ισχυρή φύση του οικογενειακού θεσμού και με δεδομένη επίσης την ισχυρή προσκόλληση στον χριστιανισμό εκείνων που δεν είχαν αποστατήσει προς το Ισλάμ. Κατ' αρχάς, οι Οθωμανοί εκμεταλλεύονταν τον γενικό χριστιανικό φόβο της απώλειας των παιδιών και χρησιμοποιούσαν προσφορές εξαίρεσης από το παιδομάζωμα σε διαπραγματεύσεις για την παράδοση χριστιανικών περιοχών. Τέτοιες εξαιρέσεις συμπεριλήφθησαν στους όρους παράδοσης των Ιωαννίνων, του Γαλατά, του Μοριά, της Χίου κ.ά. Χριστιανοί που λάμβαναν μέρος σε εξειδικευμένες δραστηριότητες που ήταν σημαντικές για το οθωμανικό κράτος εξαιρούνταν παρομοίως από τον φόρο σε παιδιά, ως αναγνώριση για τη σημασία του έργου τους για την αυτοκρατορία. Εξαίρεση από αυτή την εισφορά θεωρείτο προνόμιο και όχι ποινή. ...
Υπάρχουν και άλλα έγγραφα όπου η δυσαρέσκεια τους [των χριστιανών] είναι πιο προφανής. Αυτά περιλαμβάνουν μια σειρά από οθωμανικά έγγραφα τα οποία ασχολούνται με τις ειδικές καταστάσεις όπου οι ίδιοι οι στρατολογούμενοι είχαν ξεφύγει από τους αξιωματούχους που ήταν υπεύθυνοι να τους μαζέψουν. Ένα φιρμάνι ... το 1601 επέτρεπε στους αξιωματούχους σκληρά μέτρα εξαναγκασμού, ένα γεγονός που φαίνεται να υπονοεί ότι οι γονείς δεν ήταν πάντα πρόθυμοι να αποχωριστούν τα παιδιά τους.
«Σύμφωνα με αυτό, όποτε κάποιος από τους άπιστους γονείς ή κάποιον άλλο αντιταχθεί στην παράδοση του γιου του για τους γενίτσαρους, θα κρεμιέται αμέσως στο κατώφλι της πόρτας του, καθώς το αίμα του θα θεωρείται ανάξιο.»
Η Βασιλική Παπούλια τονίζει τον συνεχή απεγνωσμένο, συχνά βίαιο αγώνα των χριστιανικών πληθυσμών εναντίον αυτού του βάρβαρα επιβεβλημένου οθωμανικού φόρου:
Είναι φανερό ότι ο πληθυσμός αγανακτούσε έντονα με αυτό το μέτρο το οποίο μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο με τη βία. Εκείνοι που αρνούνταν να παραδώσουν τα παιδιά τους —τα πιο υγιή, τα πιο όμορφα και τα πιο έξυπνα— θανατώνονταν επί τόπου δι' απαγχονισμού. Ωστόσο, έχουμε παραδείγματα ένοπλης αντίστασης Το 1565 ξέσπασε μια εξέγερση στην Ήπειρο και την Αλβανία. Οι κάτοικοι σκότωσαν τους αξιωματούχους που ήταν υπεύθυνοι για τη στρατολόγηση, και η εξέγερση κατεστάλη μόνο αφού ο σουλτάνος έστειλε 5 χιλιάδες γενίτσαρους προς ενίσχυση του τοπικού μπέη. Χάρη στα ιστορικά αρχεία της Βέροιας, είμαστε καλύτερα πληροφορημένοι για την εξέγερση στη Νάουσα το 1705, όπου οι κάτοικοι σκότωσαν τον Σιλαχντάρ Αχμέτ Τσελεμπί και τους βοηθούς του και κατέφυγαν στα βουνά ιός επαναστάτες. Μερικοί από αυτούς αργότερα συνελήφθησαν και θανατώθηκαν. ...
Καθώς δεν υπήρχε δυνατότητα διαφυγής [από το παιδομάζωμα], ο πληθυσμός κατέφευγε σε διάφορες υπεκφυγές. Κάποιοι άφηναν τα χωριά τους και κατέφευγαν σε συγκεκριμένες πόλεις που απολάμβαναν εξαίρεση από το παιδομάζωμα ή μετανάστευαν σε βενετοκρατούμενες περιοχές. Το αποτέλεσμα ήταν η ερήμωση της υπαίθρου. Άλλοι πάντρευαν τα παιδιά τους σε μικρή ηλικία. ... Ο Νικηφόρος Άγγελος ... δηλώνει ότι μερικές φορές τα παιδιά ξέφευγαν με δική τους πρωτοβουλία, αλλά όταν άκουγαν ότι οι αρχές είχαν συλλάβει τους γονείς τους και τους βασάνιζαν μέχρι θανάτου, επέστρεφαν και παραδίδονταν. Ο La Giulletiere αναφέρει την περίπτωση ενός νεαρού Αθηναίου που, ενώ κρυβόταν, επέστρεφε, προκειμένου να σώσει τη ζωή του πατέρα του, και κατόπιν επέλεξε να πεθάνει ο ίδιος παρά να αποκηρύξει την πίστη του. Σύμφωνα με μαρτυρίες των τουρκικών πηγών, μερικοί γονείς κατάφερναν να απαγάγουν τα παιδιά τους αφού είχαν στρατολογηθεί. Ο πιο επιτυχής τρόπος απαλλαγής από τη στρατολόγηση ήταν μέσω της δωροδοκίας. Ότι ο τελευταίος τρόπος ήταν πολύ διαδεδομένος, είναι φανερό από τα μεγάλα χρηματικά ποσά που κατέσχε ο σουλτάνος από τους διεφθαρμένους αξιωματούχους. Τελικά, στην απελπισία τους οι γονείς έκαναν εκκλήσεις ακόμα και στον Πάπα και στις δυτικές δυνάμεις για βοήθεια.
Και η Παπούλια καταλήγει:
Λεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό το βαρύ φορτίο ήταν μια από τις πιο βαριές φορολογίες του χριστιανικού πληθυσμού.
Το καθεστώς της ντίμα στην Ελλάδα υπό την οθωμανική κυριαρχία
Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833, Θεσσαλονίκη
1973, σσ. 67-74, 353-358, 636-652· «Υπόβαθρο και αιτίες της Ελληνικής Επανάστασης», Νεοελληνικά, τόμ. 3, 1975, σσ. 53-68· Το ελληνικό έθνος, 1453-1669, New Brunswick New Jersey, 1976, κεφ. 1-4
Ο Βακαλόπουλος περιγράφει πώς το καθεστώς της ντίμα υπό τον οθωμανικό έλεγχο που επιβλήθηκε από το τζιχάντ, προσέφερε ζωτικό κίνητρο για την Ελληνική Επανάσταση («Υπόβαθρο και αιτίες της Ελληνικής Επανάστασης», Νεοελληνικά, σσ. 54-55):
Η Επανάσταση του 1821 δεν είναι τίποτ' άλλο παρά η τελευταία μεγάλη φάση της αντίστασης των Ελλήνων στην οθωμανική κυριαρχία- ήταν ένας αδυσώπητος, ακήρυκτος πόλεμος, που είχε ήδη αρχίσει τα πρώτα χρόνια της σκλαβιάς. Η σκληρότητα ενός αυτοκρατορικού συστήματος που χαρακτηριζόταν από οικονομική λεηλασία, πνευματική παρακμή και πολιτιστική οπισθοδρόμηση, ήταν βέβαιο ότι θα προκαλούσε αντίδραση. Περιορισμοί όλων των ειδών, παράνομη φορολόγηση, καταναγκαστική εργασία, διώξεις, βία, φυλάκιση, θάνατος, απαγωγές κοριτσιών και αγοριών και εγκλεισμός τους στα τουρκικά χαρέμια, και ποικίλες πράξεις ακολασίας και λαγνείας, μαζί με πολυάριθμες άλλες λιγότερο επιθετικές παρεκτροπές — όλα αυτά αποτελούσαν μια διαρκή πρόκληση στο ένστικτο επιβίωσης και προκαλούσαν κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Οι Έλληνες αγανακτούσαν πικρά με όλες τις προσβολές και τις ταπεινώσεις, και η οδύνη και απογοήτευση τους τους έσπρωξε στα όπλα της επανάστασης. Λεν υπήρχε καμία υπερβολή στη δήλωση που έγινε από έναν από τους μπέηδες της Άρτας, όταν προσπάθησε να εξηγήσει την αγριότητα του αγώνα. Είπε:
«Αδικήσαμε τους ραγιάδες και καταστρέφαμε τόσο τον πλούτο όσο και την τιμή τους· απελπίστηκαν και πήραν τα όπλα. Αυτό είναι μόνο η αρχή και τελικά θα οδηγήσει στην κατάρρευση της αυτοκρατορίας μας».
Τα παθήματα των Ελλήνων υπό τον οθωμανικό ζυγό ήταν ως εκ τούτου η βασική αιτία του ξεσηκωμού- ένα ψυχολογικό κίνητρο προσφέρθηκε από την ίδια τη φύση των περιστάσεων.
Ακόμα και οι τουρκόφιλος περιηγητής του 19ου αι. Ουμπιτσίνι αναγνώρισε το καταπιεστικό βάρος της οθωμανικής ντίμα, στη συγκλονιστική περιγραφή του:
Η ιστορία των υποδουλωμένων λαών είναι ίδια παντού, η μάλλον δεν έχουν ιστορία. Τα χρόνια, οι αιώνες περνούν χωρίς να φέρνουν καμία αλλαγή στην κατάσταση τους. Γενιές έρχονται και παρέρχονται μέσα στη σιωπή. Μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι φοβούνται μήπως ξυπνήσουν τους αφέντες τους, που κοιμούνται πλάι τους. Ωστόσο, αν τους εξετάσεις από κοντά, θα ανακαλύψεις ότι αυτή η ακινησία είναι μόνο επιφανειακή. Μια σιωπηλή και συνεχής αναταραχή τους διακατέχει.
Η ζωή έχει πλήρως αποσυρθεί μέσα στην καρδιά. Μοιάζουν με εκείνα τα ποτάμια που έχουν εξαφανιστεί κάτω από τη γη-αν βάλεις το αφτί σου στη γη, μπορείς να ακούσεις τον καλυμμένο ήχο των νερών τους- έπειτα αναδύονται ανέπαφα μερικά χιλιόμετρα πιο πέρα.
Αυτή είναι η κατάσταση των χριστιανικών πληθυσμών της Τουρκίας υπό τον οθωμανικό ζυγό.
Το οθωμανικό παιδομάζωμα και γενιτσαρικό σύστημα
Οι μελετητές που έχουν διεξαγάγει σοβαρές και λεπτομερείς μελέτες του παιδομαζώματος και του γενιτσαρικού συστήματος έχουν καταλήξει στα ακόλουθα συμπεράσματα. Ο Σπύρος Βρυώνης, για παράδειγμα, κάνει τις εξής σκόπιμα υποτονισμένες αλλά αδιαφιλονίκητες παρατηρήσεις:
Συζητώντας το παιδομάζωμα, ασχολούμαστε με μεγάλους αριθμούς χριστιανών που, παρά τα υλικά πλεονεκτήματα που προσφέρονταν από τον προσηλυτισμό στο Ισλάμ, επέλεγαν να παραμείνουν μέλη μιας θρησκευτικής κοινότητας που είχε στερηθεί το καθεστώς του πολίτη πρώτης τάξης. Ως εκ τούτου, η θέση που έχει υποστηριχτεί από μερικούς ιστορικούς ότι οι χριστιανοί καλωσόριζαν το παιδομάζωμα, καθώς άνοιγε θαυμάσιες προοπτικές για τΛ παιδιά τους, είναι ασυμβίβαστη με το γεγονός ότι αυτοί οι χριστιανοί δεν είχαν επιλέξει να γίνουν μουσουλμάνοι στην πρώτη περίπτωση, αλλά είχαν παραμείνει χριστιανοί.
Υπάρχουν άφθονες μαρτυρίες για την εντονότατη δυσαρέσκεια με την οποία έβλεπαν την αρπαγή των παιδιών τους. Θα ανέμενε κανείς τέτοια συναισθήματα, με δεδομένη την ισχυρή φύση του οικογενειακού θεσμού και με δεδομένη επίσης την ισχυρή προσκόλληση στον χριστιανισμό εκείνων που δεν είχαν αποστατήσει προς το Ισλάμ. Κατ' αρχάς, οι Οθωμανοί εκμεταλλεύονταν τον γενικό χριστιανικό φόβο της απώλειας των παιδιών και χρησιμοποιούσαν προσφορές εξαίρεσης από το παιδομάζωμα σε διαπραγματεύσεις για την παράδοση χριστιανικών περιοχών. Τέτοιες εξαιρέσεις συμπεριλήφθησαν στους όρους παράδοσης των Ιωαννίνων, του Γαλατά, του Μοριά, της Χίου κ.ά. Χριστιανοί που λάμβαναν μέρος σε εξειδικευμένες δραστηριότητες που ήταν σημαντικές για το οθωμανικό κράτος εξαιρούνταν παρομοίως από τον φόρο σε παιδιά, ως αναγνώριση για τη σημασία του έργου τους για την αυτοκρατορία. Εξαίρεση από αυτή την εισφορά θεωρείτο προνόμιο και όχι ποινή. ...
Υπάρχουν και άλλα έγγραφα όπου η δυσαρέσκεια τους [των χριστιανών] είναι πιο προφανής. Αυτά περιλαμβάνουν μια σειρά από οθωμανικά έγγραφα τα οποία ασχολούνται με τις ειδικές καταστάσεις όπου οι ίδιοι οι στρατολογούμενοι είχαν ξεφύγει από τους αξιωματούχους που ήταν υπεύθυνοι να τους μαζέψουν. Ένα φιρμάνι ... το 1601 επέτρεπε στους αξιωματούχους σκληρά μέτρα εξαναγκασμού, ένα γεγονός που φαίνεται να υπονοεί ότι οι γονείς δεν ήταν πάντα πρόθυμοι να αποχωριστούν τα παιδιά τους.
«Σύμφωνα με αυτό, όποτε κάποιος από τους άπιστους γονείς ή κάποιον άλλο αντιταχθεί στην παράδοση του γιου του για τους γενίτσαρους, θα κρεμιέται αμέσως στο κατώφλι της πόρτας του, καθώς το αίμα του θα θεωρείται ανάξιο.»
Η Βασιλική Παπούλια τονίζει τον συνεχή απεγνωσμένο, συχνά βίαιο αγώνα των χριστιανικών πληθυσμών εναντίον αυτού του βάρβαρα επιβεβλημένου οθωμανικού φόρου:
Είναι φανερό ότι ο πληθυσμός αγανακτούσε έντονα με αυτό το μέτρο το οποίο μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο με τη βία. Εκείνοι που αρνούνταν να παραδώσουν τα παιδιά τους —τα πιο υγιή, τα πιο όμορφα και τα πιο έξυπνα— θανατώνονταν επί τόπου δι' απαγχονισμού. Ωστόσο, έχουμε παραδείγματα ένοπλης αντίστασης Το 1565 ξέσπασε μια εξέγερση στην Ήπειρο και την Αλβανία. Οι κάτοικοι σκότωσαν τους αξιωματούχους που ήταν υπεύθυνοι για τη στρατολόγηση, και η εξέγερση κατεστάλη μόνο αφού ο σουλτάνος έστειλε 5 χιλιάδες γενίτσαρους προς ενίσχυση του τοπικού μπέη. Χάρη στα ιστορικά αρχεία της Βέροιας, είμαστε καλύτερα πληροφορημένοι για την εξέγερση στη Νάουσα το 1705, όπου οι κάτοικοι σκότωσαν τον Σιλαχντάρ Αχμέτ Τσελεμπί και τους βοηθούς του και κατέφυγαν στα βουνά ιός επαναστάτες. Μερικοί από αυτούς αργότερα συνελήφθησαν και θανατώθηκαν. ...
Καθώς δεν υπήρχε δυνατότητα διαφυγής [από το παιδομάζωμα], ο πληθυσμός κατέφευγε σε διάφορες υπεκφυγές. Κάποιοι άφηναν τα χωριά τους και κατέφευγαν σε συγκεκριμένες πόλεις που απολάμβαναν εξαίρεση από το παιδομάζωμα ή μετανάστευαν σε βενετοκρατούμενες περιοχές. Το αποτέλεσμα ήταν η ερήμωση της υπαίθρου. Άλλοι πάντρευαν τα παιδιά τους σε μικρή ηλικία. ... Ο Νικηφόρος Άγγελος ... δηλώνει ότι μερικές φορές τα παιδιά ξέφευγαν με δική τους πρωτοβουλία, αλλά όταν άκουγαν ότι οι αρχές είχαν συλλάβει τους γονείς τους και τους βασάνιζαν μέχρι θανάτου, επέστρεφαν και παραδίδονταν. Ο La Giulletiere αναφέρει την περίπτωση ενός νεαρού Αθηναίου που, ενώ κρυβόταν, επέστρεφε, προκειμένου να σώσει τη ζωή του πατέρα του, και κατόπιν επέλεξε να πεθάνει ο ίδιος παρά να αποκηρύξει την πίστη του. Σύμφωνα με μαρτυρίες των τουρκικών πηγών, μερικοί γονείς κατάφερναν να απαγάγουν τα παιδιά τους αφού είχαν στρατολογηθεί. Ο πιο επιτυχής τρόπος απαλλαγής από τη στρατολόγηση ήταν μέσω της δωροδοκίας. Ότι ο τελευταίος τρόπος ήταν πολύ διαδεδομένος, είναι φανερό από τα μεγάλα χρηματικά ποσά που κατέσχε ο σουλτάνος από τους διεφθαρμένους αξιωματούχους. Τελικά, στην απελπισία τους οι γονείς έκαναν εκκλήσεις ακόμα και στον Πάπα και στις δυτικές δυνάμεις για βοήθεια.
Και η Παπούλια καταλήγει:
Λεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό το βαρύ φορτίο ήταν μια από τις πιο βαριές φορολογίες του χριστιανικού πληθυσμού.
Το καθεστώς της ντίμα στην Ελλάδα υπό την οθωμανική κυριαρχία
Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833, Θεσσαλονίκη
1973, σσ. 67-74, 353-358, 636-652· «Υπόβαθρο και αιτίες της Ελληνικής Επανάστασης», Νεοελληνικά, τόμ. 3, 1975, σσ. 53-68· Το ελληνικό έθνος, 1453-1669, New Brunswick New Jersey, 1976, κεφ. 1-4
Ο Βακαλόπουλος περιγράφει πώς το καθεστώς της ντίμα υπό τον οθωμανικό έλεγχο που επιβλήθηκε από το τζιχάντ, προσέφερε ζωτικό κίνητρο για την Ελληνική Επανάσταση («Υπόβαθρο και αιτίες της Ελληνικής Επανάστασης», Νεοελληνικά, σσ. 54-55):
Η Επανάσταση του 1821 δεν είναι τίποτ' άλλο παρά η τελευταία μεγάλη φάση της αντίστασης των Ελλήνων στην οθωμανική κυριαρχία- ήταν ένας αδυσώπητος, ακήρυκτος πόλεμος, που είχε ήδη αρχίσει τα πρώτα χρόνια της σκλαβιάς. Η σκληρότητα ενός αυτοκρατορικού συστήματος που χαρακτηριζόταν από οικονομική λεηλασία, πνευματική παρακμή και πολιτιστική οπισθοδρόμηση, ήταν βέβαιο ότι θα προκαλούσε αντίδραση. Περιορισμοί όλων των ειδών, παράνομη φορολόγηση, καταναγκαστική εργασία, διώξεις, βία, φυλάκιση, θάνατος, απαγωγές κοριτσιών και αγοριών και εγκλεισμός τους στα τουρκικά χαρέμια, και ποικίλες πράξεις ακολασίας και λαγνείας, μαζί με πολυάριθμες άλλες λιγότερο επιθετικές παρεκτροπές — όλα αυτά αποτελούσαν μια διαρκή πρόκληση στο ένστικτο επιβίωσης και προκαλούσαν κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Οι Έλληνες αγανακτούσαν πικρά με όλες τις προσβολές και τις ταπεινώσεις, και η οδύνη και απογοήτευση τους τους έσπρωξε στα όπλα της επανάστασης. Λεν υπήρχε καμία υπερβολή στη δήλωση που έγινε από έναν από τους μπέηδες της Άρτας, όταν προσπάθησε να εξηγήσει την αγριότητα του αγώνα. Είπε:
«Αδικήσαμε τους ραγιάδες και καταστρέφαμε τόσο τον πλούτο όσο και την τιμή τους· απελπίστηκαν και πήραν τα όπλα. Αυτό είναι μόνο η αρχή και τελικά θα οδηγήσει στην κατάρρευση της αυτοκρατορίας μας».
Τα παθήματα των Ελλήνων υπό τον οθωμανικό ζυγό ήταν ως εκ τούτου η βασική αιτία του ξεσηκωμού- ένα ψυχολογικό κίνητρο προσφέρθηκε από την ίδια τη φύση των περιστάσεων.
Πηγή: Afaia
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου