Αγιον Ορος: Ο κώδικας με τον αριθμό 655

Σπάνιο αγιορείτικο χειρόγραφο

ΤΗΣ ΧΡΥΣΑΣ ΝΑΝΟΥ

Η περιπετειώδης ζωή των περισσότερων από 800 χρόνων του πλουσιότερου εικονογραφημένου χειρογράφου του Αγίου Ορους εγγράφηκε στις «ρυτίδες» του: μία σειρά από φθορές, κηλίδες και παραμορφώσεις πάνω στα περγαμηνά του φύλλα. Χάρη σε ένα πρόγραμμα συντήρησης της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ο κώδικας με τον αριθμό 655, η «Γεωγραφία Κλαύδιου Πτολεμαίου» της βιβλιοθήκης της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου (έργο του 13ου ή του 14ου αιώνα), δέχτηκε μία σειρά επεμβάσεων διάσωσης και επέστρεψε στη βιβλιοθήκη της αγιορείτικης μονής για φύλαξη και κληρονομιά στις επόμενες γενιές.


Οπως εξηγεί στον «ΑτΚ» ο προϊστάμενος της 10ης ΕΒΑ, Ιωάννης Ταβλάκης, «τις τελευταίες ημέρες ολοκληρώθηκε η συντήρηση του σημαντικού αυτού χειρογράφου, η οποία πραγματοποιήθηκε από το εξειδικευμένο προσωπικό της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στα εργαστήρια συντήρησης που διαθέτει το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού. Οι εργασίες εκτελέστηκαν σύμφωνα με μελέτη που συντάχθηκε από τη 10η Εφορεία και εισηγήθηκε η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, το οποίο και ενέκρινε ομόφωνα τη σχετική αυτή μελέτη».

«Οι δαπάνες για τη σύνταξη και υλοποίηση της μελέτης καλύφθηκαν από ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις», τονίζει ο κ. Ταβλάκης: το έργο εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ 2007 - 2013 και χρηματοδοτήθηκε με 114.225 ευρώ.

Η συντήρηση του σπάνιου χειρογράφου κρίθηκε αναγκαία από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων και το ΚΑΣ. Το περγαμηνό σώμα εμφάνιζε πολλές φθορές. Οι συντηρητές διαπίστωσαν κηλίδες από λιπώματα, κερί, υγρασία, μελάνι και οξύτητα, αλλά και σκισίματα, οπές και απώλειες, συρρικνώσεις και παραμορφώσεις της περγαμηνής. Δεν ήταν λίγες οι ζημίες που προέκυψαν από παλαιότερες επεμβάσεις, ενώ προβλήματα διαπιστώθηκαν από το δέσιμο που επιχειρήθηκε κατά το 19ο αιώνα.

Το χειρόγραφο χρονολογείται στα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αιώνα και αποτελείται από 296 περγαμηνά φύλλα, εμπροσθόφυλλο και οπισθόφυλλο. Το μονόστηλο κείμενο πλαισιώνεται με ολοσέλιδες μικρογραφίες και διακοσμητικά μοτίβα. Οι διαστάσεις του είναι 36 x 27 x 8,5 εκατοστά και αποτελεί έναν από τους λιγοστούς κώδικες με μη εκκλησιαστικό περιεχόμενο που υπάρχουν στη Χερσόνησο του Αθω. Περιλαμβάνει τρία κείμενα: το έργο «Γεωγραφική Υφήγησις» ή «Γεωγραφία» του Κλαύδιου Πτολεμαίου (φύλλα 1-54), τη «Χρηστομάθεια εκ των Γεωγραφικών του Στράβωνα» (φύλλα 55-69) και τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνα (φύλα 70 - 279).

Οι πληροφορίες για την προέλευση του χειρογράφου δεν είναι ακριβείς. Φαίνεται, πάντως, ότι δημιουργήθηκε σε βιβλιογραφικό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης, η οποία ως γνωστόν διέθετε δίκτυο αντιγραφείων χειρογράφων (scriptoria). Ο δημιουργός του πρόσθεσε κείμενα από αντιγραφές άλλων χειρογράφων που ακολουθούν τα χαμένα αρχέτυπα. Μετά την άλωση της Πόλης, το χειρόγραφο μεταφέρθηκε στη Μονή Βατοπεδίου. Το 1841 ο Μηνάς Μινωίδης απέσπασε επτά φύλλα και τα πούλησε στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού, ενώ το 1853 ο Κωνσταντίνος Σιμωνίδης πούλησε άλλα 21 φύλλα στο Βρετανικό Μουσείο. Σήμερα έχει διαπιστωθεί ότι λείπουν άλλα έξι, που θεωρούνται οριστικά χαμένα.

Η εικονογράφηση του κώδικα 655 περιλαμβάνει 42 χάρτες των τριών ηπείρων, της Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας, με λεπτομερή έγχρωμη απόδοση των βουνών, των πεδιάδων, των ποταμών και των θαλασσών και με αναγραφή πολυαρίθμων τοπωνυμίων.

Στο χάρτη του Πτολεµαίου απεικονίζεται ο µέχρι τότε γνωστός κόσµος, από τα Μακάρια Νησιά µέχρι την Κίνα («Serica», Γη του µεταξιού). Στο ανατολικό και στο νότιο τµήµα διαπιστώνονται περισσότερες ατέλειες. Για παράδειγμα, η χερσόνησος της Ινδίας έχει συρρικνωθεί, ενώ αντίθετα η Κεϊλάνη («Tabrobana») απεικονίζεται µε µεγαλύτερες διαστάσεις από τις πραγµατικές. Η βόρεια Αφρική µέχρι περίπου τον Ισηµερινό απεικονίζεται µε αρκετή ακρίβεια, ενώ στα υπόλοιπα τμήματα υπάρχουν σφάλματα: στα ανατολικά η ήπειρος δείχνει να ενώνεται µε την Ασία.

Η Πτολεμαϊκή Γεωγραφία θεωρείται ότι έδωσε ώθηση στα μεγάλα ταξίδια στο Νέο Κόσμο. Η «επαναφορά» της, έπειτα από «απουσία» περίπου 10 αιώνων, στην ιστορία του επιστηµονικού γεωγραφικού και χαρτογραφικού πολιτισµού αποδίδεται στο Βυζαντινό μοναχό και λόγιο Μάξιμο Πλανούδη (1260 - 1310). Από το έργο του Πλανούδη, την περίοδο της Παλαιολόγειας Αναγέννησης (13ος - 14ος αιώνας), διαδόθηκε στη Δύση η Πτολεµαϊκή Γεωγραφία. O Πλανούδης, που μεταξύ άλλων εισήγαγε στο Βυζάντιο τους αραβικούς αριθμούς, αφιέρωσε µεγάλο µέρος του έργου του για να εντοπίσει χειρόγραφα της Πτολεµαϊκής Γεωγραφίας. O Aνδρόνικος B' Παλαιολόγος εντυπωσιάστηκε από τους χάρτες που του επέδειξε ο Πλανούδης και αποφάσισε την προώθηση της κατασκευής χαρτών βασισµένων στο έργο του Πτολεµαίου.

Πηγή: Αγγελιοφόρος