Αν από την εποχή της φραγκοκρατίας, που κράτησε 250 χρόνια στην Αθήνα, δεν έμεινε τίποτα που να μας τη θυμίζει, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με την τουρκοκρατία. διατηρούνται ως τα τώρα στην ελληνική πρωτεύουσα μνημεία και κτίρια που έγιναν τα χρόνια της σκλαβιάς.
Τα κυριώτερα από τα τουρκικά κτίρια της Αθήνας είναι τα δύο τζαμιά της. Το ένα βρίσκεται στο Μοναστηράκι, στην αρχή της οδού Πανδρόσου και το δεύτερο στους Αέρηδες μέσα στη Ρωμαϊκή αγορά, δίπλα στο ναό του Αιόλου.
Ας αρχίσουμε με το δεύτερο τζαμί, που είναι το αρχαιότερο και το επισημότερο. Ήταν αφιερωμένο στο Μωάμεθ τον Πορθητή της Κωνσταντινουπόλεως (Φετιχιέ τζαμί) και συνδέθηκε με την άφιξη του τελευταίου στην Αθήνα, γύρω στα 1458. Τότε φαίνεται ότι προς τιμήν του σουλτάνου μετέτρεψαν τον μητροπολιτικό ναό της Αθήνας που ήταν στη θέση του σημερινού τζαμιού, σε μουσουλμανικό τέμενος.
Στα βυζαντινά χρόνια είχε χρησιμοποιηθεί ο Παρθενών για καθεδρικός ναός. Τον είχαν μετατρέψει σε εκκλησία της Παναγίας. Όταν όμως οι Φράγκοι επήραν την Αθήνα (1204), έδιωξαν τους ορθόδοξους από τον Παρθενώνα και τον έκαναν καθολική εκκλησία. Και τότε η ορθόδοξη εκκλησία στεγάστηκε στην Παναγία του Σταροπάζαρου, που την επήραν οι Τούρκοι για να κάνουν το Φετιχιέ – τζαμί.
Λεγόταν δε Σταροπάζαρο, στα Βυζαντινά και τα μεταβυζαντινά χρόνια, ολόκληρη η περιοχή της Ρωμαϊκής αγοράς, γιατί εκεί γινόταν το εμπόριο των σιτηρών.
Δεν είναι εξακριβωμένο αν το σωζόμενο σήμερα κτίριο του τζαμιού είναι η ίδια η παλαιότερη χριστιανική εκκλησία, μετά τις αναγκαίες μετατροπές , ή αν στη θέση της χτίστηκε εξ αρχής το τουρκικό τέμενος. Ο σοφός ιστοριοδίφης της Αθήνας Δημ. Καμπούρογλους αποκλίνει στη δεύτερη γνώμη. Ότι δηλαδή, το Φετιχιέ τζαμί είναι καθαρώς τούρκικο κτίριο στη θέση της παλιάς εκκλησίας.
Οπωσδήποτε μετά τον Παρθενώνα, που είχε γίνει επίσης τζαμί στα χρόνια της τουρκοκρατίας, το Φετιχιέ ήταν το επισημότερο της Αθήνας. Από αυτό είχε πάρει το όνομα και η γύρω συνοικία που εθεωρείτο η καλύτερη και η πιο αριστοκρατική των χρόνων εκείνων. Εκεί κοντά βρίσκονταν τα προξενεία, τα αρχοντικά Αθηναίων και ξένων μόνιμα εγκατεστημένων, καθώς και το τουρκικό διοικητήριο (το βοεβοδαλίκι).
Από το βοεβοδαλίκι, στο οποίο κατοικούσε ο Τούρκος διοικητής της Αθήνας - ο βοεβόδας – δεν σώζεται πια τίποτα. Το επήραν το… σχέδιο πόλεως και οι ανασκαφές της Ρωμαϊκής αγοράς. Το έχουν όμως διασώσει οι χαλκογραφίες μερικών περιηγητών, που επισκέφτηκαν την Αθήνα τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας.
Με την επανάσταση του ΄21 αρχίζουν οι περιπέτειες για το Φετιχιέ τζαμί. Αφού εστέγασε για ένα διάστημα (1824) τη Φιλόμουσο Εταιρία, εχρησιμοποιήθηκε μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος διαδοχικά, ως στρατώνας, ως αποθήκη κρατικών υλικών και τέλος -από τα Οθωνικά χρόνια- έγινε στρατιωτικός φούρνος.
Επί δεκαετίες ολόκληρες ετάισε με ζεστή κουραμάνα τη γενναία φρουρά της πρωτεύουσας. Και μολονότι από το 1846 είχαν αρχίσει συζητήσεις στις εφημερίδες για την απαλλαγή του κτιρίου από τις μεταγενέστερες προσθήκες και είχε ξαναφέρει το ζήτημα στα 1909 ο αείμνηστος Δημ. Καμπούρογλους, ωστόσο εξακολουθούσε να… καπνίζει ως φούρνος. Ώσπου στο τέλος, με το ξεκαθάρισμα της Ρωμαϊκής αγοράς από τα νεώτερα κτίρια, ξεκαθαρίστηκε και το τζαμί του Πορθητή από όλες τις προσθήκες που είχαν γίνει τον περασμένο αιώνα για να μπορέσει ν΄ ανταποκριθεί ως στρατιωτικός φούρνος στον υψηλό προορισμό του.
Το κτίριο του τζαμιού, που είναι άδειο και αχρησιμοποίητο σήμερα και αλλαγμένο αρκετά από τις νεώτερες επιδιορθώσεις, θα μπορούσε διασκευαζόμενο στο εσωτερικό του να χρησιμοποιηθεί εξαίρετα. Να γίνει εκεί ένα είδος μουσείου της παλιάς Αθήνας με ιστορικά έγγραφα και προ παντός με τις τόσες και τόσες χαλκογραφίες που υπάρχουν από τα χρόνια της τουρκοκρατίας και τα πρώτα μετά την απελευθέρωση του τόπου.
Πιο πέρα από το Φετιχιέ τζαμί, παμπάλαιο και επιβλητικό, υψώνεται στην πλατεία του Μοναστηρακιού το δεύτερο από τα σωζόμενα Αθηναϊκά τζαμιά. Ήταν γνωστό στην παλιά Αθήνα ως τζαμί του Κάτω Παζαριού.
Είχε γίνει επί των ημερών του βοεβόδα Τσιτσαράκη, γύρω στα 1759. Αυτό μας πληροφορεί η επιγραφή που διατηρείται ακόμα στην είσοδο του τζαμιού.
Για το χτίσιμο του τζαμιού χρησιμοποιήθηκε και μία από τις στήλες του Ολυμπίου Διός. Ο βοεβόδας βρήκε έναν εύκολο τρόπο για να φτιάξη τον ασβέστη, που θα χρησιμοποιούσε στο τζαμί του. Κι΄ έριξε μια από τις 17 κολώνες που είχαν απομείνει την εποχή εκείνη από τον άλλοτε περικαλλή Αθηναϊκό ναό. Σήμερα οι κολώνες είναι μόνο 16 από τις οποίες 15 ορθές και μια πεσμένη από την θεομηνία του 1852.
Οι Τούρκοι δεν επείραξαν ποτέ αρχαία μνημεία και μάλιστα κολώνες. Υπήρχε η πρόληψη (σοφή και πρακτική) πως κάτω από τις κολώνες βρισκόντουσαν στοιχειά και αρρώστιες. Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι –Έλληνες και Τούρκοι – είδαν με φόβο και δυσαρέσκεια το ρίξιμο της κολώνας από το βοεβόδα.
Κάποιος μάλιστα Αθηναίος αποθανάτισε το δυσάρεστο γεγονός, χαράσσοντας απάνω σε μια από τις κολώνες τις λέξεις: <<1759, Απριλίου 27, έρριξε την κολώνα>>.
Λίγον καιρό μετά, κι ενώ χτιζόταν το τζαμί, έπεσε μεγάλο <<θανατικό>> (δηλαδή πανούκλα) στην Αθήνα. Και όλοι απέδωσαν την φοβερή αρρώστια στη βεβήλωση που είχε κάνει ο βοεβόδας. Μια πρεσβεία Αθηναίων πήγε στην Πόλη και ζήτησε από τον αρχιευνούχο του σουλτάνου, στον οποίο υπήγετο απ΄ ευθείας η Αθήνα, με τα προνόμια που είχε, να φύγει ο βοεβόδας. Και πραγματικά, ο Τσιτσαράκης πλήρωσε με την παύση του την καταστροφή της κολώνας του Ολυμπίου Διός. Τις άλλες κολώνες του περίλαμπρου αυτού ναού της Αθήνας – και είχε 104 κολώνες – τις είχαν ρίξει ο χρόνος και οι διάφοροι βάρβαροι. Οι περισσότερες μάλιστα τροφοδότησαν το καμίνι του ασβέστη.
Ένα μαρμάρινο σπόνδυλο από την πεσμένη κολώνα τον είχε κρατήσει ο Τσιτσαράκης κι έφτιαξε μ΄ αυτόν ένα ωραίο σιντριβάνι, που το τοποθέτησε πιο πέρα από το τζαμί, στο φημισμένο στα χρόνια της τουρκοκρατίας <<Παζάρι της Αθήνας>>.
Και ήταν γραφικότατο το παζάρι αυτό, που το έχουν αποθανατίσει οι χαλκογραφίες περιηγητών της εποχής, με τα γύρω μαγαζιά, με την πολυκοσμία του, και με το σκεπασμένο με κληματαριά κεντρικό δρόμο του.
Γύρω από το σιντριβάνι, που είχε στήσει στο παζάρι ο βοεβόδας Τσιτσαράκης, ήταν διάφοροι καφενέδες στους οποίους ήταν ξαπλωμένοι οι Αγάδες της Αθήνας και απολάμβαναν το μυρωδάτο και φρεσκοκομμένο καφέ τους και τραβούσαν που και που και καμιά ρουφηξιά από το μακρόσυρτο τσιμπούκι τους. Ήταν η μόνη δουλειά που έκαναν δι΄ όλης της ημέρας!…
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος το τζαμί του Κάτω Παζαριού έπαυσε να χρησιμοποιήται για θρησκευτικούς σκοπούς. Η νεώτερη Αθήνα δεν είχε ποτέ Τούρκους. Από τον καιρό της Επαναστάσεως είχαν φύγει οι περισσότερες οικογένειες της Αθήνας και οι λιγοστές που είχαν μείνει στην Ακρόπολη ακολούθησαν την τελευταία τουρκική φρουρά που παρέδωσε το κάστρο σ΄ ένα βαυαρικό τάγμα το 1833.
Για τον λόγο αυτό δεν χρειάστηκε ποτέ να λειτουργήσει τζαμί στην ελληνική πρωτεύουσα.
Τα τελευταία χρόνια, στο τζαμί του Μοναστηρακιού στεγάζεται ένα είδος μουσείου κεντημάτων και λαϊκής τέχνης.
Συμπληρώνοντας τα τουρκικά κτίρια που διατηρούνται ακόμα στην ελληνική πρωτεύουσα θα πρέπει ν΄ αναφέρουμε τον περίφημο Μεντρεσέ (ιεροσπουδαστήριο) που βρίσκεται στο τέρμα της οδού Αιόλου, στους Αέρηδες.
Από το Μεντρεσέ αυτό, που έγινε περισσότερο γνωστός στα Οθωνικά χρόνια ως φυλακή πολιτικών υποδίκων με τον ιστορικό του πλάτανο, σώζεται σήμερα μόνο η είσοδος του.
Ένα άλλο ιστορικό κτίριο των τουρκικών χρόνων είναι στο Βοτανικό κήπο το κονάκι του περιβόητου και τρομερού τύραννου της Αθήνας Χατζή - Αλή - Χασεκή.
Διατηρείται σε καλή σχετικώς κατάσταση και είναι αξιοπρόσεκτο από καλλιτεχνικής και αρχιτεκτονικής απόψεως.
Αυτά είναι τα κυριότερα τουρκικά θρησκευτικά μνημεία που επιζούν ακόμη στη σύγχρονη Αθήνα, για να μας θυμίζουν με την παρουσία τους, ότι κοντά στη σοφία της Αθηνάς πέρασε κάποτε από εδώ και η σοφία του Αλλάχ.
Επ. Κ. Στασινόπουλος
ΧΑΡΗ ΠΑΤΣΗ-ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ. ΤΟΜΟΣ Α΄ 1971
Τα κυριώτερα από τα τουρκικά κτίρια της Αθήνας είναι τα δύο τζαμιά της. Το ένα βρίσκεται στο Μοναστηράκι, στην αρχή της οδού Πανδρόσου και το δεύτερο στους Αέρηδες μέσα στη Ρωμαϊκή αγορά, δίπλα στο ναό του Αιόλου.
Ας αρχίσουμε με το δεύτερο τζαμί, που είναι το αρχαιότερο και το επισημότερο. Ήταν αφιερωμένο στο Μωάμεθ τον Πορθητή της Κωνσταντινουπόλεως (Φετιχιέ τζαμί) και συνδέθηκε με την άφιξη του τελευταίου στην Αθήνα, γύρω στα 1458. Τότε φαίνεται ότι προς τιμήν του σουλτάνου μετέτρεψαν τον μητροπολιτικό ναό της Αθήνας που ήταν στη θέση του σημερινού τζαμιού, σε μουσουλμανικό τέμενος.
Στα βυζαντινά χρόνια είχε χρησιμοποιηθεί ο Παρθενών για καθεδρικός ναός. Τον είχαν μετατρέψει σε εκκλησία της Παναγίας. Όταν όμως οι Φράγκοι επήραν την Αθήνα (1204), έδιωξαν τους ορθόδοξους από τον Παρθενώνα και τον έκαναν καθολική εκκλησία. Και τότε η ορθόδοξη εκκλησία στεγάστηκε στην Παναγία του Σταροπάζαρου, που την επήραν οι Τούρκοι για να κάνουν το Φετιχιέ – τζαμί.
Λεγόταν δε Σταροπάζαρο, στα Βυζαντινά και τα μεταβυζαντινά χρόνια, ολόκληρη η περιοχή της Ρωμαϊκής αγοράς, γιατί εκεί γινόταν το εμπόριο των σιτηρών.
Δεν είναι εξακριβωμένο αν το σωζόμενο σήμερα κτίριο του τζαμιού είναι η ίδια η παλαιότερη χριστιανική εκκλησία, μετά τις αναγκαίες μετατροπές , ή αν στη θέση της χτίστηκε εξ αρχής το τουρκικό τέμενος. Ο σοφός ιστοριοδίφης της Αθήνας Δημ. Καμπούρογλους αποκλίνει στη δεύτερη γνώμη. Ότι δηλαδή, το Φετιχιέ τζαμί είναι καθαρώς τούρκικο κτίριο στη θέση της παλιάς εκκλησίας.
Οπωσδήποτε μετά τον Παρθενώνα, που είχε γίνει επίσης τζαμί στα χρόνια της τουρκοκρατίας, το Φετιχιέ ήταν το επισημότερο της Αθήνας. Από αυτό είχε πάρει το όνομα και η γύρω συνοικία που εθεωρείτο η καλύτερη και η πιο αριστοκρατική των χρόνων εκείνων. Εκεί κοντά βρίσκονταν τα προξενεία, τα αρχοντικά Αθηναίων και ξένων μόνιμα εγκατεστημένων, καθώς και το τουρκικό διοικητήριο (το βοεβοδαλίκι).
Από το βοεβοδαλίκι, στο οποίο κατοικούσε ο Τούρκος διοικητής της Αθήνας - ο βοεβόδας – δεν σώζεται πια τίποτα. Το επήραν το… σχέδιο πόλεως και οι ανασκαφές της Ρωμαϊκής αγοράς. Το έχουν όμως διασώσει οι χαλκογραφίες μερικών περιηγητών, που επισκέφτηκαν την Αθήνα τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας.
Με την επανάσταση του ΄21 αρχίζουν οι περιπέτειες για το Φετιχιέ τζαμί. Αφού εστέγασε για ένα διάστημα (1824) τη Φιλόμουσο Εταιρία, εχρησιμοποιήθηκε μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος διαδοχικά, ως στρατώνας, ως αποθήκη κρατικών υλικών και τέλος -από τα Οθωνικά χρόνια- έγινε στρατιωτικός φούρνος.
Επί δεκαετίες ολόκληρες ετάισε με ζεστή κουραμάνα τη γενναία φρουρά της πρωτεύουσας. Και μολονότι από το 1846 είχαν αρχίσει συζητήσεις στις εφημερίδες για την απαλλαγή του κτιρίου από τις μεταγενέστερες προσθήκες και είχε ξαναφέρει το ζήτημα στα 1909 ο αείμνηστος Δημ. Καμπούρογλους, ωστόσο εξακολουθούσε να… καπνίζει ως φούρνος. Ώσπου στο τέλος, με το ξεκαθάρισμα της Ρωμαϊκής αγοράς από τα νεώτερα κτίρια, ξεκαθαρίστηκε και το τζαμί του Πορθητή από όλες τις προσθήκες που είχαν γίνει τον περασμένο αιώνα για να μπορέσει ν΄ ανταποκριθεί ως στρατιωτικός φούρνος στον υψηλό προορισμό του.
Το κτίριο του τζαμιού, που είναι άδειο και αχρησιμοποίητο σήμερα και αλλαγμένο αρκετά από τις νεώτερες επιδιορθώσεις, θα μπορούσε διασκευαζόμενο στο εσωτερικό του να χρησιμοποιηθεί εξαίρετα. Να γίνει εκεί ένα είδος μουσείου της παλιάς Αθήνας με ιστορικά έγγραφα και προ παντός με τις τόσες και τόσες χαλκογραφίες που υπάρχουν από τα χρόνια της τουρκοκρατίας και τα πρώτα μετά την απελευθέρωση του τόπου.
Πιο πέρα από το Φετιχιέ τζαμί, παμπάλαιο και επιβλητικό, υψώνεται στην πλατεία του Μοναστηρακιού το δεύτερο από τα σωζόμενα Αθηναϊκά τζαμιά. Ήταν γνωστό στην παλιά Αθήνα ως τζαμί του Κάτω Παζαριού.
Είχε γίνει επί των ημερών του βοεβόδα Τσιτσαράκη, γύρω στα 1759. Αυτό μας πληροφορεί η επιγραφή που διατηρείται ακόμα στην είσοδο του τζαμιού.
Για το χτίσιμο του τζαμιού χρησιμοποιήθηκε και μία από τις στήλες του Ολυμπίου Διός. Ο βοεβόδας βρήκε έναν εύκολο τρόπο για να φτιάξη τον ασβέστη, που θα χρησιμοποιούσε στο τζαμί του. Κι΄ έριξε μια από τις 17 κολώνες που είχαν απομείνει την εποχή εκείνη από τον άλλοτε περικαλλή Αθηναϊκό ναό. Σήμερα οι κολώνες είναι μόνο 16 από τις οποίες 15 ορθές και μια πεσμένη από την θεομηνία του 1852.
Οι Τούρκοι δεν επείραξαν ποτέ αρχαία μνημεία και μάλιστα κολώνες. Υπήρχε η πρόληψη (σοφή και πρακτική) πως κάτω από τις κολώνες βρισκόντουσαν στοιχειά και αρρώστιες. Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι –Έλληνες και Τούρκοι – είδαν με φόβο και δυσαρέσκεια το ρίξιμο της κολώνας από το βοεβόδα.
Κάποιος μάλιστα Αθηναίος αποθανάτισε το δυσάρεστο γεγονός, χαράσσοντας απάνω σε μια από τις κολώνες τις λέξεις: <<1759, Απριλίου 27, έρριξε την κολώνα>>.
Λίγον καιρό μετά, κι ενώ χτιζόταν το τζαμί, έπεσε μεγάλο <<θανατικό>> (δηλαδή πανούκλα) στην Αθήνα. Και όλοι απέδωσαν την φοβερή αρρώστια στη βεβήλωση που είχε κάνει ο βοεβόδας. Μια πρεσβεία Αθηναίων πήγε στην Πόλη και ζήτησε από τον αρχιευνούχο του σουλτάνου, στον οποίο υπήγετο απ΄ ευθείας η Αθήνα, με τα προνόμια που είχε, να φύγει ο βοεβόδας. Και πραγματικά, ο Τσιτσαράκης πλήρωσε με την παύση του την καταστροφή της κολώνας του Ολυμπίου Διός. Τις άλλες κολώνες του περίλαμπρου αυτού ναού της Αθήνας – και είχε 104 κολώνες – τις είχαν ρίξει ο χρόνος και οι διάφοροι βάρβαροι. Οι περισσότερες μάλιστα τροφοδότησαν το καμίνι του ασβέστη.
Ένα μαρμάρινο σπόνδυλο από την πεσμένη κολώνα τον είχε κρατήσει ο Τσιτσαράκης κι έφτιαξε μ΄ αυτόν ένα ωραίο σιντριβάνι, που το τοποθέτησε πιο πέρα από το τζαμί, στο φημισμένο στα χρόνια της τουρκοκρατίας <<Παζάρι της Αθήνας>>.
Και ήταν γραφικότατο το παζάρι αυτό, που το έχουν αποθανατίσει οι χαλκογραφίες περιηγητών της εποχής, με τα γύρω μαγαζιά, με την πολυκοσμία του, και με το σκεπασμένο με κληματαριά κεντρικό δρόμο του.
Γύρω από το σιντριβάνι, που είχε στήσει στο παζάρι ο βοεβόδας Τσιτσαράκης, ήταν διάφοροι καφενέδες στους οποίους ήταν ξαπλωμένοι οι Αγάδες της Αθήνας και απολάμβαναν το μυρωδάτο και φρεσκοκομμένο καφέ τους και τραβούσαν που και που και καμιά ρουφηξιά από το μακρόσυρτο τσιμπούκι τους. Ήταν η μόνη δουλειά που έκαναν δι΄ όλης της ημέρας!…
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος το τζαμί του Κάτω Παζαριού έπαυσε να χρησιμοποιήται για θρησκευτικούς σκοπούς. Η νεώτερη Αθήνα δεν είχε ποτέ Τούρκους. Από τον καιρό της Επαναστάσεως είχαν φύγει οι περισσότερες οικογένειες της Αθήνας και οι λιγοστές που είχαν μείνει στην Ακρόπολη ακολούθησαν την τελευταία τουρκική φρουρά που παρέδωσε το κάστρο σ΄ ένα βαυαρικό τάγμα το 1833.
Για τον λόγο αυτό δεν χρειάστηκε ποτέ να λειτουργήσει τζαμί στην ελληνική πρωτεύουσα.
Τα τελευταία χρόνια, στο τζαμί του Μοναστηρακιού στεγάζεται ένα είδος μουσείου κεντημάτων και λαϊκής τέχνης.
Συμπληρώνοντας τα τουρκικά κτίρια που διατηρούνται ακόμα στην ελληνική πρωτεύουσα θα πρέπει ν΄ αναφέρουμε τον περίφημο Μεντρεσέ (ιεροσπουδαστήριο) που βρίσκεται στο τέρμα της οδού Αιόλου, στους Αέρηδες.
Από το Μεντρεσέ αυτό, που έγινε περισσότερο γνωστός στα Οθωνικά χρόνια ως φυλακή πολιτικών υποδίκων με τον ιστορικό του πλάτανο, σώζεται σήμερα μόνο η είσοδος του.
Ένα άλλο ιστορικό κτίριο των τουρκικών χρόνων είναι στο Βοτανικό κήπο το κονάκι του περιβόητου και τρομερού τύραννου της Αθήνας Χατζή - Αλή - Χασεκή.
Διατηρείται σε καλή σχετικώς κατάσταση και είναι αξιοπρόσεκτο από καλλιτεχνικής και αρχιτεκτονικής απόψεως.
Αυτά είναι τα κυριότερα τουρκικά θρησκευτικά μνημεία που επιζούν ακόμη στη σύγχρονη Αθήνα, για να μας θυμίζουν με την παρουσία τους, ότι κοντά στη σοφία της Αθηνάς πέρασε κάποτε από εδώ και η σοφία του Αλλάχ.
Επ. Κ. Στασινόπουλος
ΧΑΡΗ ΠΑΤΣΗ-ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ. ΤΟΜΟΣ Α΄ 1971
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου